Morgunblaðið - 30.12.2008, Blaðsíða 35

Menning 35
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 30. DESEMBER 2008
Miðasala
S. 545 2500
www.sinfonia.is
■ 7.-10. janúar 2009
Vínartónleikar
Stjónandi: Markus Poschner
Einsöngvari: Dísella Lárusdóttir
Miðvikudagur 7. janúar kl. 19.30
Fimmtudagur 8. janúar kl. 19.30 - (Græn röð)
Föstudagur 9. janúar kl. 19.30
Laugardagur 10. janúar kl. 17.00 - Örfá sæti laus
Nýtt ár hefst með hátíðarbrag á Vínartónleikum
þar sem hljóma sígrænar perlur eftir Strauss,
Lehár og fleiri meistara óperettunar.
Vínartónleikarnir hafa um árabil verið
vinsælustu tónleikar hljómsveitarinnar
og vissara að tryggja sér miða í tíma.
Vinur: Hvernig líður þér, Harold?Pinter: Hverskonar spurning erþetta?
Þetta samtal leikskáldsins Harolds
Pinters og vinar hans fyrir skemmstu er
lýsandi fyrir vinnu hans við leikhúsið um
hálfrar aldar skeið, fyrir gagnrýna þátt-
töku hans í stjórnmálaumræðu og fyrir
nærveru Pinters í bresku menningarlífi.
Fólk vissi aldrei til fullnustu hvar það hafði
hann, en gat þó vitað að hann spyrði gagn-
rýnna spurninga, að hann gæti verið erf-
iður, en um leið afar gjafmildur, ekki síst
við leikara, leikstjóra og aðra rithöfunda.
Pinter lést á aðfangadagskvöld, 78 ára
að aldri, eftir að hafa glímt við krabbamein
um fimm ára skeið. Þegar Pinter fékk Nób-
elsverðlaunin árið 2005 var hann sagður
„fremsti fulltrúi leikhússins í Bretlandi á
síðari hluta 20. aldar“.
Seinni eiginkona Pinters, sagnfræðing-
urinn lafði Antonia Fraser, sagði: „Hann
var stórmenni og það voru forréttindi að
búa með honum í 33 ár.“
  
Pinter fæddist í Austurbænum í London,sonur ungverskættaðs gyðings sem
starfaði sem klæðskeri. Í skóla var hann af-
burða íþróttamaður (rétt eins og Samuel
Beckett) en hann lagði fyrir sig leiklist og
var snemma á sjötta áratugnum farinn að
ferðast um með leikhópum, þar sem hann
tókst á við mörg og ólík hlutverk – hann
hafði leikið yfir 100 rullur áður en hann
varð þrítugur.
Fyrsta leikrit Pinters, The Room, var
gefið út 1957 en fyrir 50 árum var fyrsta
leikrit hans í fullri lengd, The Birthday
Party, frumsýnt á West End. Það fékk
hroðalega dóma og lauk sýningum eftir
viku. Það var síðan með The Caretaker,
öðru leikriti hans í fullri lengd, sem hann
sló í gegn og tryggði arfleifð sína sem eitt
helsta leikskáld Breta.
Meðal annarra helstu leikrita Pinters eru
The Dumb Waiter, The Homecoming og
The Betrayal. Leikritin urðu alls 29 en
einnig skrifaði hann 21 kvikmyndahandrit.
Þá lék Pinter fjölmörg hlutverk á sviði, í
sjónvarpi og í kvikmyndum og leikstýrði
fjölda leikrita. Hann hlaut öll helstu verð-
laun og viðurkenningar sem leikskáld get-
ur hlotið en hafnaði boði Johns Majors um
aðalstign.
Ég hef aldrei getað skrifað hamingjuríktleikrit. En ég hef lifað hamingjuríku
lífi,“ sagði Pinter í fyrra. Í eldra viðtali
sagðist hann ungur hafa gert afdrifarík
mistök, sem hann hefði aldrei jafnað sig á:
„Ég skrifaði orðið „þögn“ inn í fyrsta leik-
ritið mitt.“ Í nákvæmum textanum eru leik-
rit Pinters nefnilega stundum sögð líkjast
nótnaskrift tónskálda. Orðið „þögn“ kemur
reglulega fyrir – og tími hverrar þagnar í
verkinu er sýndur með mismunandi mörg-
um punktum. Leiklistarfræðingar telja að
það hafi verið út frá hinni miklu reynslu
hans sem leikari, sem Pinter hafi þróað
djúpan skilning sinn á því hvað fáein orð
geta ómað af mörgum möguleikum og hálf-
sögðum merkingum – og truflað, hrifið og
skemmt áhorfendum, auk þess að ögra
skilningi þeirra. Slík voru tök hans á leik-
ritaforminu og skilningur á list leikarans.
Hann tók við keflinu af Samuel Beckett,
sem var búinn að hnika til reglunum í leik-
húsinu, og setti óöryggi eftirstríðsáranna
svo eftirminnilega á leiksviðið. Orðið
„Pintereskt“, sem er fullgilt í umræðu um
breskt leikhúslíf, segir sitt um áhrif hans á
leikhúsið þar í landi.
  
Fyrstu kynni Íslendinga af Pinter voruþegar Þjóðleikhúsið sýndi Húsvörðinn,
í leikstjórn Benedikts Árnasonar. Sveinn
Einarsson, fyrrverandi þjóðleikhússtjóri,
segir að það hafi verið mjög góð og merki-
leg sýning. Síðan hafa mörg leikrita
Pinters verið sett hér á svið.
Sveinn þýddi og leikstýrði leikritinu
Landslag í Ríkisútvarpinu en hann hitti
Pinter áður, í Oxford árið 1971.
„Hann er einn af þeim sem eru á mörk-
um þess að vera settir á hillu absúrdism-
ans. Hann er eins og Jökull Jakobsson að
því leytinu, að hann þiggur talsvert af abs-
úrdismanum,“ segir Sveinn. Hann minnist á
áhrif frá Beckett og Ionesco. „Eins og Io-
nesco tekur hann hversdagslegt samtal og
snýr upp á það. Hjá Ionesco kemur fram
fáranleiki þeirra takmarkana sem tungu-
málið hefur til að tjá það sem undir býr, en
hjá Pinter er það fremur að hann flettir of-
an af því hversu mikið felst í hversdags-
legri ræðu. Þarna er undirliggjandi ógn;
oft er óhugnanleg stemning í verkunum
hans, allt er ótryggt, orðin fá margfalda
merkingu og allt í einu opnast nýjar hliðar
á heilu setningunum. Sem gerir verkin
mjög spennandi, þótt Pinter noti lítið meló-
dramatísk áhrif. Hann nær engu að síður
upp spennu með mjög einföldum ráðum,“
segir Sveinn.
  
Með árunum hafði Pinter sífellt meiriafskipti af stjórnmálum; þau urðu að-
alefni leikrita hans auk þess sem hann
skrifaði um þau greinar og ræddi opinskátt
um mannréttindi og misrétti af öllu tagi.
Þótt hann væri hart leikinn af krabbanum
er hann hlaut Nóbelsverðlaunin, og gæti
ekki tekið á móti þeim í Stokkhólmi, notaði
hann engu að síður tækifærið til að deila
hart á stríðsreksturinn í Írak.
Hann var efasemdamaður um alla hluti,
jafnt listina sem trúarbrögðin, en vinir
Pinters segja þó að hann hafi viðurkennt
eitt fyrirbæri sem ósnertanlegt, en það var
krikketíþróttin.
„Ég hallast að því að krikket sé það
besta sem Guð skapaði – það er vissulega
betra en kynlíf, þótt kynlíf sé ekki svo
slæmt,“ sagði hann. efi@mbl.is
Skrifaði aldrei hamingjuríkt leikrit
» Þarna er undirliggjandiógn; oft er óhugnanleg
stemning í verkunum hans,
allt er ótryggt, orðin fá marg-
falda merkingu og allt í einu
opnast nýjar hliðar á heilu
setningunum.
Reuters
Á sviðinu Harold Pinter leikur sjálfur í verki
sínu No Man’s Land í London árið 1992.
AF LISTUM
Eftir Einar Fal Ingólfsson
LEIKSTJÓRI fékk afhenta bók:
Sumarljós og svo kemur nóttin. Þar
seiðir Jón Kalman Stefánsson les-
andann inn í sveitaþorp, lætur það
sjálft segja frá í fyrstu persónu
fleirtölu. Sögumaðurinn er þar ein-
hvers konar alltumlykjandi, kvik,
vitur sál, rík af umburðarlyndi,
skilningi og spaugi. Hún leiðir les-
andann fram og aftur í tíma, upp til
stjarnanna, niður í hafið, á degi og
nóttu um fáfarnar götur, móa og
tún, milli lifenda og dauðra; þar ilm-
ar allt af hvötum, þar er hlustað eft-
ir andardrætti, þar er spurt um til-
gang lífsins.
Það er mjög einkennileg upplifun
að sjá þetta fagra raunsæja ljóð-
verk dúmpa í brotum niður á stóra
svið Þjóðleikhússins. Sjá veruleika
leiksviðskassans grípa um þau gróf-
um höndum og troða því inn í lög-
mál sín. Hvernig orð, orðasambönd,
verða allt í einu litlaus, sam-
bandslaus, fá rangar áherslur;
hvernig persónur eitt sinn „lifandi“
manneskjur í bók standa þarna nú
svo óskaplega mikið í þykjustunni,
og hreyfa sig samkvæmt okkar sér-
íslensku, natúralísku leikhefð sem í
gegnum árin hefur bætt á sig svo-
litlu frá Spaugstofunni og miklu frá
bíóinu.
Hilmar Jónsson vinnur nú í ann-
að sinn leikgerð fyrir stóra svið
Þjóðleikhússins. Glíma leiklistar við
frásögnina, epíska leikhúsið, er
víðsfjarri, sögumaður skipar veiga-
lítinn sess, áherslan er á dramatísk-
ustu þætti skáldsögunnar. Þó
skemmtilegum andstæðum þessara
þátta sé sums staðar eytt og ris
þeirra, fall og lausn gufi stundum
bara einhvern veginn upp þá eru
samtöl þjál, tengt er mjúkt og oft
skemmtilega milli atriða, þorp verð-
ur vissulega til úr textanum. En
þorp án erindis.
Finnur Arnar Arnarsson býr til
tvö rými. Á sviðinu sjálfu er op-
inber vettvangur þorpsins, yfirborð-
ið, opið rými þar sem eitt hús er í
bakgrunni sem tákn fyrir þetta
þorp og í kringum það verða til
ákaflega fallegar hreyfingar og
stemningar í lýsingu Lárusar
Björnssonar og undir tónlist Ragn-
hildar Gísladóttur sem vinnur fín-
lega. Í hljómsveitargryfjunni er
hins vegar einkalífinu komið fyrir, í
meganatúralískum púkalegum
ramma. Á milli rýmanna á fram-
vindan auðveldar og þjálar leiðir.
Sem sagt praktísk leikmynd, bak-
grunnur, en líka án erindis.
Í sviðsetningunni er aðaláherslan
á draugagang og girnd, spaug;
kvennærbuxur, gegnsæir kjólar,
berrassaðir kallar, menn sem pissa
á sig (og pissa á aðra – ekki frá Jóni
Kalman heldur úr sjávarplássi
„Steinars í djúpinu“). Og svo þessi
hefðbundna kóreógrafía sýninga á
stóra sviðinu, einn léttur hópdans –
hreyfing hér og þar.
Sparnaður í Þjóðleikhúsinu í
mannahaldi kemur líka rækilega
niður á sviðsetningunni. Leikarar
flestir á svipuðum aldri. Andstæður
skáldsögunnar stór og lítill, þybbinn
og mjór, ungur og miðaldra eða
aldraður þurrkast oft út. Verst
kemur þetta niður á sögunni um
Jónas og Hannes, föður og son, litla
og stóra. Þar fer nískan sem neyðir
Eggert Þorleifsson til að leika þrjá
karaktera hvern á eftir öðrum illa
með þann ágæta leikara og mótleik-
ara hans Vignir Rafn Valþórsson.
En hann og Björn Hlynur Haralds-
son og Elva Ósk Ólafsdóttir eru þau
einu sem minna mig á Jón Kalman.
Hvað áhorfendur ósnortnir af
Jóni Kalman sjálfum og óði hans til
landsbyggðarinnar, landsins, lásu út
úr sviðsverkinu veit ég að sjálf-
sögðu ekki. Grunar þó að einhvern
veginn hafi þeim fundist þetta und-
arlega laust í reipum og endasleppt,
kannski jafnvel niðurlægjandi fyrir
landsbyggð og suma leikara.
Mér finnst hins vegar að þegar
þjóðleikhússtjóri afhenti Hilmari
bókina hefði hann átt að segja. Nei,
ekki stóra sviðið! Ekki jólasýning!
Ekki troða þessu inn í lögmál kass-
ans! Lögmál árangursins! Ég vil til-
raunasviðið og fá að vera þar lengi.
Skoða lengi aðferðir og andrúms-
loft. Leita! Leita!
Því eins og segir í bókinni: „leitin
sjálf er tilgangurinn sjálfsagt er það
leitin sem kennir okkur orðin sem
lýsa skini stjarna, þögn fiskanna,
brosi og depurð, heimsenda og
sumarljósi“.
Þjóðleikhússtjóri rétti leikstjóra bók
Sumarljós „Þó skemmtilegum andstæðum þessara þátta sé sumstaðar eytt
og ris þeirra, fall og lausn gufi stundum bara einhvern veginn upp, þá eru
samtöl þjál, tengt er mjúkt og oft skemmtilega milli atriða, þorp verður
vissulega til úr textanum. En þorp án erindis.“
LEIKLIST
Þjóðleikhúsið
Leikstjóri og höfundur leikgerðar: Hilmar
Jónsson. Byggt á verki Jóns Kalmans
Stefánssonar. Leikmynd: Finnur Arnar
Arnarson. Búningar: Þórunn María Jóns-
dóttir. Tónlist: Ragnhildur Gísladóttir.
Leikarar: Baldur Trausti Hreinsson, Birna
Hafstein, Björn Hlynur Haraldsson, Edda
Arnljótsdóttir, Eggert Þorleifsson, Elma
Lísa Gunnarsdóttir, Elva Ósk Ólafsdóttir,
Esther Talía Casey, Friðrik Friðriksson,
Jörundur Ragnarsson, Ólafur Darri Ólafs-
son, Ragnheiður Steindórsdóttir, Stefán
Hallur Stefánsson, Valur Freyr Einarsson,
Vigdís Hrefna Pálsdóttir og Vignir Rafn
Valþórsson.
Stóra sviðið 26. og 27. desember kl. 20.
Sumarljós
María Kristjánsdóttir