Morgunblaðið - 13.06.2009, Blaðsíða 30

30 Umræðan
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 13. JÚNÍ 2009
ÞAÐ hefur alltaf
verið mikilvægt að fara
vel með fé. Það er jafn-
vel enn mikilvægara nú
en venjulega, þegar
margir missa vinnuna
og þurfa að lifa spart.
Í mörgum tilvikum
hefur fólk misst vinn-
una vegna þess að fyr-
irtækin, sem fólk hefur
haft vinnu hjá, eru far-
in í þrot. Til þess að fólk fái vinnu
aftur þarf að stofna ný fyrirtæki,
sem starfa á öðrum sviðum en mörg
þeirra sem nú eru horfin, einnig þarf
að breyta rekstri margra gamalla
fyrirtækja. Þá eiga ýmis fyrirtæki
sér engan grundvöll í landinu nú eft-
ir hrunið.
Það væri því gagnlegt að auðvelda
stofnun nýrra fyrirtækja sem starfa
á öðrum sviðum en mörg þau fyr-
irtæki sem nú eru horfin, til dæmis í
ýmsum útflutningsgreinum. Ef unnt
væri að auðvelda almenningi í land-
inu að safna saman fé til sameig-
inlegra verkefna mætti ætla að hin
nauðsynlegu fyrirtæki, sem lands-
menn þurfa nú á að halda, gætu orð-
ið til fyrr en ella og at-
vinnuleysi þannig orðið
skammvinnara. Aðferð
sem auðveldar almenn-
ingi að safna fé til sam-
eiginlegra verkefna
gæti einnig nýst vel
vegna nauðsynlegra
góðgerðar- og menn-
ingarmála, þar sem
þörfin er mikil.
Flestir þeirra sem
einhvern tíma hafa ver-
ið beðnir að láta fé af
hendi rakna til góðra
verkefna hljóta að kannast við að
hafa vegið og metið hvort hugs-
anlegt fjárframlag þeirra muni á
endanum skila árangri. Fjársafnanir
hafa gjarna þann galla, að menn geta
ekki alveg vitað hvað verður um það
fé sem þeir leggja fram. Þótt menn
vilji styrkja málefnið er ekki víst að
þeir vilji gefa peninga í eitthvað sem
ekkert verður úr. Og auðvitað er erf-
itt að standa í framkvæmdum ef ekk-
ert fé fæst til þeirra, eða óvíst er
hvort slíkt fé fáist. Þannig má segja
að óvissan sé dragbítur á fjársafn-
anir til góðra verka og hún hamli um
leið stofnun nýrra og nauðsynlegra
fyrirtækja.
Vel má draga úr þessari óvissu
með ákveðnu verklagi sem er í stuttu
máli svona: Þeir sem vilja stofna lítil
fyrirtæki eða koma góðum málum til
leiðar skilgreini sem best áfanga í
verkefnum sínum. Í framhaldi sé
fólki boðið að styrkja verkefnin þeg-
ar áföngunum hefur verið náð. Til
þess þarf að búa til samninga þess
efnis að þeir sem styrkja málefnið,
til dæmis stofnun nýs fyrirtækis,
leggi fé inn á reikning hjá fjár-
málastofnun, en fjármálastofnunin
greiði framkvæmdaaðilum jafnóðum
og hinir vel skilgreindu verkáfangar
hafa náðst. Þeir sem féð lögðu fram
eignast þá tiltekinn hlut í hinu nýja
fyrirtæki, sé þannig um hnútana bú-
ið í upphafi. En hafi verið um góð-
gerðarverkefni að ræða rennur féð
einfaldlega til hinna góðu verka, til
dæmis þannig að gefenda sé getið að
góðu og þeim þökkuð hjálpin.
Samningurinn kveður einnig á um
að tilteknir aðilar sem eru traustsins
verðir í hverju tilviki fyrir sig dæmi
um hvort fullnægjandi árangur hafi
náðst. Þessum aðilum, sem kynna
þarf um leið og fjársöfnun hefst, beri
að tilkynna fjármálastofnuninni um
lyktir málsins á tilteknum degi.
Þann dag bregðist fjármálastofn-
unin, sem treyst var fyrir söfn-
unarfénu, við: Hafi fullnægjandi
árangur náðst fær frumkvöðullinn
umsamið fé og sá sem það lagði fram
eignast hlut í fyrirtækinu, sé um
slíkt að ræða. Hafi fullnægjandi
árangur ekki náðst er féð end-
urgreitt til þeirra sem það lögðu
fram. Að kvöldi þessa fyrirfram
ákveðna dags hefur annað tveggja
gerst: frumkvöðullinn hefur fengið
fé til að borga fyrir það sem hann
ætlaði að gera og tilteknir ein-
staklingar eignast hlut í fyrirtækinu,
eða að þeir sem lögðu féð fram hafa
fengið það endurgreitt á reikninga
sína, vegna þess að það fór því miður
svo að frumkvöðlinum mistókst ætl-
unarverk sitt.
Þessi aðferð hefur í för með sér, að
þeir sem leggja út í framkvæmdir
geta verið vissir um að takist þeim
ætlunarverkið muni reikningar
verða greiddir á tilteknum degi. Þeir
vita einnig að takist þeim ekki að
vinna ætlunarverk sitt verða reikn-
ingarnir ekki greiddir. Þeir hafa því
tvöfalda hvatningu til að ná árangri,
gulrót og vönd eins og stundum er
sagt. Því má segja að þessi aðferð
tryggi á vissan hátt árangur af fjár-
framlögum, eða í öllu falli tryggir að-
ferðin að féð sem lagt er fram renn-
ur til þess sem til var ætlast og ekki
til annars.
Þá felur aðferðin í sér að óvissa
minnkar mjög og hún ætti þannig að
auðvelda fjársafnanir, fjármögnun
framkvæmda og stofnun fyrirtækja.
Þess má geta að þessi aðferð – eða
verklag – er margfalt auðveldari í
framkvæmd nú en hún kann að hafa
verið áður fyrr vegna hinna miklu
framfara sem hafa átt sér stað í sam-
skiptatækni og tölvutækni.
Þess má geta að undirritaður
kynnti þetta verklag fyrir fjár-
málastofnunum fyrir nokkrum árum
og kallaði ýmist „almanna-
fjármögnun“ eða „árangurstryggða
fjármögnun“. Undirtektir voru að
mörgu leyti góðar en að vísu var að-
gangur að fjármagni þá auðveldur.
Nú eru aðstæður aðrar. Vonandi
getur þessi hugmynd komið fólki að
gagni í efnahagskreppunni sem nú
ríkir.
Eftir Þorberg
Þórsson »Hér er kynnt hug-
mynd um hvernig
auðvelda megi fjársafn-
anir með því að tryggja
árangur þeirra.
Þorbergur Þórsson
Höfundur er hagfræðingur.
Almannafjármögnun
SÚ STAÐA sem upp
er komin í rannsókn-
arnefndinni er í alla
staði afar óheppileg.
Þessi uppákoma er til
þess fallin að rýra trú-
verðugleika nefnd-
arinnar og þar með
niðurstöður rannsókn-
arinnar. Það er að
mínu mati ekki þáttur
Sigríðar Benedikts-
dóttur, hagfræðings,
sem skaðar málið, heldur þáttur for-
manns nefndarinnar, Páls Hreins-
sonar, lögfræðings. Meginástæðan
liggur í afar ólíkum rannsóknar-
nálgunum þessara fræðigreina.
Rétt er að rifja upp að tilgangur
rannsóknarinnar er sannleiksleit,
ekki réttarrannsókn. Nefndin hefur
ekkert ákæru- eða dómsvald, heldur
á hún að vísa öllum
málum þar sem grunur
leikur á að um refsi-
vert athæfi hafi verið
að ræða til sérstaks
saksóknara. Sú rann-
sókn sem hér þarf að
fara fram á miklu
meira skylt við fræði-
rannsóknir sem hafa
það að markmiði að
leiða fram þekkingu og
betri skilning á til-
teknu málefni eða at-
burðarás og leita sann-
leikans eins og hann
gerist bestur og trúverðugastur á
hverjum tíma.
Lögfræðingar og hagfræðingar
eru hér með afar ólíkar rannsókn-
arforsendur og þjálfun þeirra mið-
ast við afar ólík rannsóknarmark-
mið. Það er ekkert óeðlilegt við það
að Sigríður skuli hafa komið fram
með sínar hugmyndir um orsakir og
ástæður hrunsins í upphafi. Í rann-
sóknum kallast þetta á ensku „as-
sumptions“ eða „working hypothes-
is“, eða vinnutilgáta rannsóknar á
íslensku. Þetta er opin og gegnsæ
afstaða rannsakandans við upphaf
rannsóknar, en það hvílir aftur á
móti jafnmikil skylda á Sigríði að
sanna hið gagnstæða eins og að
sanna að hún hafi haft rétt fyrir sér.
Í ljósi þess hvers eðlis þessi rann-
sókn er og hve tilgangur hennar er
mikilvæg forsenda þess að ná sátt
hjá þjóðinni og endurheimta traust
og trúverðugleika stofnana sam-
félagsins, þá fór ég á fund Allsherj-
arnefndar Alþingis meðan frum-
varpið um rannsóknarnefndina var í
meðförum þingsins fyrir áramót.
Þar lýsti ég yfir áhyggjum mínum
fyrst og fremst vegna samsetningar
nefndarinnar. Ég taldi að hún hefði
sem sannleiksnefnd of mikla lög-
fræðilega yfirvigt. Það gefur nefnd-
inni yfirbragð réttarrannsóknar.
Það eitt útaf fyrir sig getur haft
áhrif á rannsóknar„akurinn“, þ.e.
það fólk sem veita þarf upplýsingar
sem varpað geta ljósi á öll þau atriði
sem skýrt geta orsakir og aðdrag-
anda hrunsins. Ég fann hins vegar,
(með tveimur undantekningum þó)
að þar talaði ég fyrir sljóum augum
og daufum eyrum.
Ég hef talið að ef nefndin ætti að
vera skipuð innlendum sérfræð-
ingum, en ekki erlendum, þá ætti að
fara fyrir nefndinni virtur og óum-
deildur fræðimaður sem jafnframt
kann þá vandasömu list að stýra
sérfræðilegri þekkingu þar sem
hópar ólíkra sérfræðinga vinna sam-
an að einu markmiði. Með frum-
hlaupi sínu virðist mér sem for-
manni nefndarinnar hafi brugðist
þar bogalistin.
Það má að lokum geta þess að þar
sem það er kona sem hér á í hlut, þá
er á þessu áhugaverður kynjavinkill
sem er Sigríði í vil og reyndar rann-
sókninni í heild sinni.
Rannsóknir úr fjármála- og við-
skiptaheiminum hafa sýnt að karl-
mönnum er hættara en konum við
því sem kallast „confirmation bias“,
en það er, að ef karlmenn hafa látið
í ljós skoðun sína er þeim hættara
við en konum að leita meira eftir
gögnum sem styðja þá skoðun, en
líta aftur á móti fram hjá gögnum
sem sýna fram á hið gagnstæða.
Eftir Sigurbjörgu
Sigurgeirsdóttur » Það er vandasöm list
að stýra sérfræði-
legri þekkingu. Með
frumhlaupi sínu virðist
mér sem formanni
nefndarinnar hafi
brugðist þar bogalistin.
Sigurbjörg
Sigurgeirsdóttir
Höfundur er stjórnsýslufræðingur,
Ph.D.
Sigríður og rannsóknarnefnd Alþingis
Í KASTLJÓSI þann 10. þ.m.
ræddi fréttakona ríkissjónvarps-
ins við Evu Joly, sérfræðing emb-
ættis sérstaks ríkissaksóknara.
Eva Joly svaraði spurningum
fréttamannsins um það, hvers
vegna hún vildi hætta störfum
sínum og hvað hún vildi láta gera
til að bæta svo úr vinnubrögðum
embættisins, að hún gæti starfað
áfram.
Eva Joly setti m.a. það skilyrði,
að Valtýr Sigurðsson rík-
issaksóknari yrði settur af. Hvers
vegna? Ekki vinnur hún fyrir
hann, og ekki hefur hann neitt
vald sem saksóknari í þeim mál-
um, sem hinn sérstaki saksóknari
hefur með að gera. Er afstaða
hennar persónuleg?
Í þættinum spurði fréttamaður,
hvernig Eva Joly túlkaði það, að:
„nokkrum vikum eftir að þú hófst
störf á Íslandi birtust greinar og
gagnrýni um þig þar sem hæfni
þín var dregin í efa vegna skoðana
sem þú hafðir tjáð.“
Eva Joly svaraði, orðrétt:
„Ég leit á það sem boð um þjón-
ustu við þá sem yrðu ákærðir síð-
ar; lögmenn að bjóða þeim þjón-
ustu sína. Það er hefðbundið að
þegar glæpurinn er ljótur að
beina spjótum sínum að þátttak-
endum í stað þess að rannsaka
málið.“
Þá sagði fréttamaður: „Þetta
eru þá strengjabrúður í vissum
skilningi.“
Svar Evu Joly var afdrátt-
arlaust: „Já.“
Ég fæ ekki skilið þessi orð á
annan hátt en þann, að það sé
rangt að „beina spjótum“ að Evu
Joly og ekki rétt, að menn hafi
aðrar skoðanir en hún. Hins vegar
hefur hún siðferðilegan rétt til að
beina spjótum sínum að þeim,
sem ekki hafa sömu skoðanir á
málum og hún, kalla þá strengja-
brúður og halda því fram að þeir
séu að falast eftir vinnu hjá þeim,
sem kunna að verða ákærðir í
þeim málum, sem hún vinnur að.
Slíkur vopnaburður er ómerki-
legur, og hvorki ég né Eva Joly
verða meiri menn af slíku.
Argumentum ad hominem
sögðu Rómverjar, og þótti mál-
flutningur ómerkilegur, þegar
ræðumaður sneiddi hjá efni þess
máls, sem var til umræðu, og
beindi spjótum að persónu and-
mælandans eða einkamálum hans.
Axel Kristjánsson
Strengjabrúður
Höfundur er lögmaður.
MIKIÐ er rætt um hrun krón-
unnar og áhrif þess á ýmsa hluti
og þá heimilin oft nefnd í því sam-
bandi sem illa
hafi orðið úti
vegna verðbólgu
og gengisfalls
undanfarið. Ekki
skal gert lítið úr
því að margur á
erfitt.
Bankarnir
buðu lán og
margir fjárfestu
í t.d. húseignum
umfram getu og
tóku til þess lán. Voru það bæði
verðtryggð lán og myntkörfulán
bundin gengi. Þeir sem tóku verð-
tryggðu lánin vissu nokkurn veg-
inn á hverju gat verið von og
verðlag innanlands tók nokkurt
mið af því, t.d. tekjur. Geng-
istryggðu lánin hækkuðu upp úr
öllu valdi og þar sem gengistrygg-
ðar tekjur koma ekki á móti verða
greiðslur þar mjög þungar og úr
öllu samhengi við áætlanir. En
skoðum þetta nánar. Voru ein-
hverjir neyddir til að taka geng-
istryggðu lánin? Skrifuðu menn
ekki undir lánaskjöl af fúsum og
frjálsum vilja? Ég man ekki eftir
því að einhver hagnaður hafi orðið
af gengistryggðum lánum í gegn-
um árin. Ég átti 250 dollara sem
voru við kaup um 70 kr. Ég keypti
myndavél í gegnum einhverja
sölusíðu og galt fyrir það um 250
dollara á genginu 130 kr. Hagn-
aður 0 kr.
Varðandi bílalánin sem margir
tóku og eru nú að koma mönnum í
koll. Ég vil segja að það að taka
gengislán til bílakaupa er einhver
vitlausasta fjárfesting sem um
getur. Reynslan er sú að bíllinn
fellur í verði um 15-20% bara við
það að koma á götuna og verðið
fellur alltaf hraðar en endur-
söluverð hans, hvað þá ef það er
gengistryggt. Þetta kalla ég hugs-
unarlausa og vítaverða fjárfest-
ingu sem ekki er ástæða til að
hjálpa mönnum úr. Svona fjárfest-
ing er rugl og á ekki að bjarga
mönnum úr.
Mér er tjáð að stofnfjáreig-
endum í Sparisjóði Svarfdæla hafi
verið boðið lán frá sjóðnum til að
auka stofnfjáreign sína. Með
fylgdi að hækkun bréfanna mundi
borga lánið og áhættan aðeins sú
hve hagnaðurinn yrði mikill. Hvað
skeði? Bréfin féllu en lánið stend-
ur eftir sem kaupendur þurfa að
greiða. Einhvern tíma var sagt að
það sem færi upp kæmi niður aft-
ur, en undirbygging á þessum
fjárfestingum var engin.
Ég sé ekki neina þörf á því að
gráta hátt yfir þessu. Kaupendur
létu einfaldlega plata sig. Hvenær
hafa verðmæti orðið til úr engu?
Í nokkurn tíma hefur mönnum
verið talin trú um að þeir beri
enga ábyrgð á sér eða sínum fjár-
málum. Ef illa fer verði málum
bjargað af þjóðinni. Þannig hafa
menn og hagað sér, farið í al-
gjörlega glórulausar fjárfestingar
og eru nú með allt niðrum sig. Nú
á almenningur að borga, skerða
greiðslur frá lífeyrissjóðum og ör-
orkubætur o.fl. Ég held að það sé
tími kominn til að menn axli
ábyrgð gerða sinna og viðurkenni
það að þessar fjárfestingar og lán-
tökur voru gerðar án nokkurrar
þvingunar og af fúsum og frjálsum
vilja. Þó að herði að hálsólinni hjá
einhverjum er óþarfi að skera alla
niður, einhvern tíma verða menn
að vera ábyrgir gerða sinna.
Ég vona að núverandi rík-
isstjórn standi við það að skerða
ekki kjör hinna lakast settu og
tekjulægstu.
ÆVARR HJARTARSON
öryrki og lífeyrisþegi,
Furulundi 33, Akureyri.
Vandi heimilanna – hver skóp hann?
Frá Ævari Hjartarsyni
Ævarr
Hjartarson
BRÉF TIL BLAÐSINS