Morgunblaðið - 12.07.2009, Blaðsíða 21

21
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 12. JÚLÍ 2009
Morgunblaðið/Ómar
Í ólgusjó Jóhanna Sigurðardóttir og Steingrímur J. Sigfússon þurfa að vera samstíga þrátt fyrir ágreining um lykilmál eins og Evrópusambandið.
L
ýðræðið getur verið ófyr-
irsjáanlegt og subbulegt og
leiðir ekki alltaf til fyrirfram
gefinnar niðurstöðu. Þetta
veldur sumum meiri óþæg-
indum en öðrum.
Deilt hefur verið um það
hvort haldin skuli tvöföld at-
kvæðagreiðsla um Evrópu-
sambandið, annars vegar um
það hvort sótt skuli um aðild og hins vegar um
aðild þegar samningar liggja fyrir.
Ljóst er að þjóðaratkvæði yrði greitt um
inngöngu í Evrópusambandið og auðveldlega
má færa rök að því að óþarfi sé að greiða at-
kvæði tvisvar um málið. Málið snúist um aðild-
ina, en ekki umsóknina og það hljóti að vera
hagur meira að segja andstæðinga aðildar að
sjá með hvaða skilmálum Ísland fái inngöngu í
ESB. En ef sú tilfinning grefur um sig að við-
höfð séu ólýðræðisleg vinnubrögð getur ein-
faldlega verið nauðsynlegt að bregðast við
henni. Oft þarf ekki bara að hugsa um það sem
er, heldur það sem virðist.
Lýðræðið hefur beðið hnekki
Nú eru hins vegar ekki venjulegir tímar.
Efnahagskerfi landsins er í lamasessi eftir
hrun bankanna og áfallið teygir sig inn í
stjórnmálin. Stjórnendur bankanna bera
ábyrgð á því hvernig fór, en pólitískir valdhaf-
ar bera ábyrgð á að hafa skapað það umhverfi,
sem athafnamennirnir gerðu að leikvelli sín-
um. Þeir flokkar sem voru við völd þegar
einkavæðingin fór fram og í aðdraganda
hrunsins bera því sína ábyrgð. Ein ríkisstjórn
hefur þegar fallið út af hruninu. Í vor voru
haldnar kosningar, en þær fóru fram undir af-
ar óvenjulegum kringumstæðum og er ákaf-
lega varasamt að túlka þær sem svo að allt sé
orðið eins og áður var í íslenskum stjórn-
málum. Víst má telja að sjaldan hafi jafn-
margir kjósendur greitt atkvæði með hik í
hjarta. Flokkarnir fengu fylgi sitt þrátt fyrir
reiði kjósenda og að Vinstri grænum og Borg-
arahreyfingunni undanskildum eiga þeir eftir
að endurvinna traust kjósenda.
Þegar svona stendur á í stjórnmálum vekur
furðu að það skuli vera slíkt úrslitaatriði hjá
Samfylkingunni að ekki fari fram tvöföld at-
kvæðagreiðsla.
Jóhanna Sigurðardóttir forsætisráðherra
hélt því fram fyrir kosningar að hún væri and-
víg þjóðaratkvæði um hvort sótt skuli um
vegna þess að andstæðingar Evrópusam-
bandsins myndu snúa því upp í atkvæða-
greiðslu um umsókn. Það er örugglega rétt að
þeir munu halda því fram að engin ástæða sé
til að fara í aðildarviðræður vegna þess að þær
geti aldrei skilað viðunandi niðurstöðu. Kjós-
endur virðast hins vegar gera sér fullkomna
grein fyrir muninum á aðildarumsókn og inn-
göngu. Það sýna skoðanakannanir. Þær sýna
einnig að margir efasemdarmenn eru þeirrar
hyggju að sækja eigi um aðild og sjá hvað
býðst. Mun meiri stuðningur er við að sækja
um, en við aðild að ESB.
Umræðan um það hvaða leið eigi að fara til
að skapa sátt um ESB-málin virðist hins vegar
hafa leitt til þess að nú sé meirihluti kjósenda
þeirrar hyggju að fara skuli fram tvöföld at-
kvæðagreiðsla. Í skoðanakönnun, sem Gallup
gerði fyrir samtökin Heimssýn dagana í kring-
um mánaðamót maí og júní, sögðu 76,3%
þeirra, sem spurðir voru, að þeir teldu að það
skipti mjög miklu eða frekar miklu máli að
fara í þjóðaratkvæði um hvort Ísland ætti að
sækja um aðild. 5,8% svöruðu hvorki né en
17,8% töldu það skipta frekar litlu eða mjög
litlu máli. Spurningin var svohljóðandi og má
velta fyrir sér hvort ekki hefði mátt vanda bet-
ur orðalag hennar: Hversu miklu eða litlu máli
finnst þér skipta að fram fari þjóðaratkvæða-
greiðsla um hvort Ísland eigi að sækja um að-
ild að Evrópusambandinu?
Á móti má spyrja hvers vegna það sé svona
mikilvægt að keyra málið áfram. Ljóst er að
atkvæðagreiðsla mun valda töfum á umsókn-
inni í ESB um minnst hálft ár og jafnvel heilt.
En því fylgir líka kostnaður að fara ekki í
tvöfalda atkvæðagreiðslu og sú leið myndi
greiða fyrir sátt um málið á þingi þegar þörf
er á samstöðu þvert á flokkslínur. Lýðræði á
Íslandi hefur beðið hnekki. Kjörnir leiðtogar
brugðust í hruninu. Þeir vissu hvað klukkan
sló, en gripu ekki til aðgerða. Fulltrúalýðræðið
hefur veikst. Myndast hefur lýðræðishalli og
það þolir heldur ekki bið að útrýma honum.
Ein leiðin til að rétta hann af er að leita beint
til kjósenda í mikilvægum málum. Jóhanna
Sigurðardóttir forsætisráðherra lagði áherslu
á það í umræðum um þingsályktunartillöguna
á Alþingi að aðildarumsókn myndi greiða fyrir
skjótri endurreisn íslensks efnahagslífs og fela
í sér skýr og traustvekjandi skilaboð til um-
heimsins. En það þarf einnig að senda skýr og
traustvekjandi skilaboð inn í íslenskt sam-
félag. Það getur líka valdið tjóni að virða ekki
lýðræðið.
Beint lýðræði er rökrétt skref í átt að auknu
lýðræði. Fulltrúalýðræði er einfaldlega leið til
þess að færa valdið til fólksins. Almenningur
kýs sér fulltrúa til að gæta hagsmuna sinna og
þá þarf ekki að spyrja hvern kjósanda í hvert
sinn, sem taka þarf ákvörðun. Tækni hefur
hins vegar fleygt fram á undanförnum árum
og því er mun einfaldara að setja ákvarðanir í
vald kjósenda en áður var. Ef það yrði gert í
hverju smámálinu á fætur öðru myndi fljótt
þyrma yfir kjósendur, en í mikilvægum málum
á að beita tæki þjóðaratkvæðisins. Það myndi
einnig auðvelda að skapa sátt í erfiðum málum
þegar niðurstaða er fengin.
Fórnarkostnaður andstöðu
Skilyrðislaus andstaða Samfylkingarinnar við
tvöfalda atkvæðagreiðslu um ESB getur orðið
vatn á myllu andstæðinga sambandsins og
haft áhrif á þjóðaratkvæði um aðild þegar og
ef þar að kemur. Halda mætti að Samfylkingin
skynjaði hversu mikilvægt það er að ala ekki á
tortryggni hjá almenningi og áttaði sig á
hversu varasamt það gæti orðið að virða ekki
háværar kröfur um lýðræði. En er ástæða til
að óttast það að kjósendur láti plata sig til að
greiða atkvæði um eitthvað allt annað en kosið
er um? Það hljómar alltaf undarlega þegar
stjórnmálamenn treysta ekki kjósendum –
mótsögnin er sú að þeir treystu þeim til að
kjósa sig.
Nú virðist sem stjórnin geti náð saman
meirihluta á þingi um þingsályktunartillöguna
um að sækja um aðild að ESB með öllum at-
kvæðum Samfylkingar og Borgarahreyfingar
og mismiklum stuðningi úr hinum flokkunum.
Sú niðurstaða er hins vegar ekki án fórn-
arkostnaðar. Ósveigjanleiki Samfylking-
arinnar sýnir einnig tillitsleysi eða skilnings-
leysi gagnvart Vinstri grænum,
samstarfsflokknum í stjórninni. Eins og fram
kom í fréttaskýringu Önundar Páls Ragn-
arssonar blaðamanns í Morgunblaðinu á föstu-
dag er mikil spenna í samskiptum stjórn-
arflokkanna vegna Icesave og
Evrópusambandsins. Steingrímur J. Sigfús-
son, fjármálaráðherra og leiðtogi Vinstri
grænna, stendur á berangri með Icesave-
málið og nýtur lítils skjóls frá Samfylkingunni.
Í flokki hans eru miklar efasemdir um samn-
inginn um greiðslu skuldanna vegna Icesave-
reikninganna á Bretlandi og í Hollandi.
Í baráttu sinni fyrir Icesave-samningnum
þarf Steingrímur ekki síst að eiga við sitt bak-
land. Það sama á við um Evrópumálin. Stein-
grímur er andvígur aðild að Evrópusamband-
inu, en ætlar samt að veita
þingsályktunartillögunni brautargengi. Ög-
mundur Jónasson heilbrigðisráðherra er
sömuleiðis andvígur aðild, en telur rétt að
skorið verði úr um aðild með lýðræðislegum
hætti. Vinstri grænir töldu að þeirra flokkur
hefði staðið við sitt greiddi hann götu málsins
inn á Alþingi en þar gætu þingmenn greitt at-
kvæði eftir sannfæringu sinni og samvisku, en
það er öðru nær. „Ég hafði staðið í þeirri trú
að hver maður yrði óbundinn í þinginu þegar
þetta mál kæmi hingað inn,“ sagði Ásmundur
Einar Daðason, þingmaður Vinstri græna, í
pontu á Alþingi á föstudag. „Svo er ekki. Þing-
ið er í gíslingu í þessu máli.“ Ásmundur hugð-
ist styðja breytingartillögu um tvöfalda þjóð-
aratkvæðagreiðslu, en barst þá til eyrna að
það myndi kosta stjórnarslit.
Annað inntak í stjórnarsamstarfið?
Það er eins og Samfylkingin átti sig ekki á því
hvað Evrópumálin eru erfið fyrir samstarfs-
flokkinn – eða sé alveg sama. Ólga í röðum
annars stjórnarflokksins veikir stjórnina. Ef
Vinstri grænir hafa á tilfinningunni að þeir
þurfi að beygja sig í stærstu málunum á með-
an Samfylkingin flýtur áfram veikir það
stjórnina. Steingrímur hefur sjálfur við-
urkennt að málið hafi verið flokki hans erfitt,
en þeim hafi fjölgað innan hans raða, sem vilji
láta reyna á hvað sé í boði verði sótt um aðild.
Þótt svo sé hafa samskiptin við Samfylkinguna
undanfarna daga ekki aukið traustið milli
stjórnarflokkanna. „Ég hef íhugað hvort kom-
ið sé annað inntak í stjórnarsamstarfið eftir
þetta,“ sagði Atli Gíslason við Morgunblaðið á
föstudag og segja þau orð sína sögu.
Það hefði í raun verið auðvelt fyrir Samfylk-
inguna að fallast strax á tvöfalda atkvæða-
greiðslu og segja sem svo að vissulega sé hún
óþörf, en ekki sé hægt að virða að vettugi
kröfu um lýðræði á þessum tímum og koma
verði til móts við Vinstri græna. Ef það yrði
gert mætti fara fram á það á móti að af-
greiðslu þjóðaratkvæðis yrði hraðað eftir
mætti og myndi þá koma í ljós í röðum stjórn-
arandstöðunnar hvort krafan um tvöfalda at-
kvæðagreiðslu er sett fram af virðingu við lýð-
ræðið eða pólitískum hvötum.
Tvöföld atkvæðagreiðsla mun tefja af-
greiðslu umsóknar í Evrópusambandið. Hún
gæti einnig haft áhrif á gang samninga-
viðræðna og leitt til þess að samningamenn
Evrópusambandsins litu svo á að vilji Íslend-
inga væri kominn fram. Það myndi veikja til-
raunir íslenskra ráðamanna til að knýja fram
undanþágur og tilslakanir vegna þess að ann-
ars yrði aðildarsamningur aldrei samþykktur í
þjóðaratkvæði. Forusta Samfylkingarinnar
hefur hins vegar sýnt skort á stjórnkænsku í
þessu máli. Minni tafir hefðu orðið ef hún hefði
fallist strax á tvöfalt þjóðaratkvæði. Það hefði
auðveldað Vinstri grænum stjórnarsamstarfið
verulega. Ef gengið yrði til kosninga um það
hvort sækja ætti um væri ekki hægt að segja
að ekki hefði verið staðið að umsókninni með
eins lýðræðislegum hætti og kostur er.
Lýðræði á tímum efnahagshamfara
Reykjavíkurbréf
110709
2011
Hefjist viðræður um aðild
í upphafi næsta árs má
gera ráð fyrir að þær
standi yfir í 18 mánuði
950
Mat utanríkisráðu-
neytisins í milljónum á
kostnaði við að sækja um
Evrópusambandsaðild að
meðtöldum þýðingum
50.000
Fjöldi blaðsíðna sem
þyrfti að þýða í tengslum
við aðildarumsókn að ESB