Saga - 1986, Side 268

266
RITFREGNIR
allt annað en almenn félagsleg vakning sem þeir tengdu við þetta árabil. Að
þessu leyti horfði tímabilið eftir 1870 allt öðru vísi við þeim.32
Miðað við fyrri rannsóknir á þróun trúarlífs á fslandi er áreiðanlega mestur
fengur að tveim síðustu köflum bókarinnar; þeir verðskulduðu því rækilega
umfjöllun af hendi einhvers sem er dómbærari um efnið en undirritaður. Eins
og sagt var í upphafi þessa máls byggjast báðir kaflarnir á hinum ítarlegu
rannsóknum sem höfundur hefur gert grein fyrir í Sögugreinunum þar sem
sögulegur áhugi hans og frásagnargleði fá að njóta sín til fulls. í bókarköflun-
um tveimur er umfangsmikið efni sett fram í knöppu formi og notað
gagngert til stuðnings þeim kennilegu sjónarmiðum sem höfundur heldur
fram. Miðlæg er sú kenning að þróun trúmála og stjórnmála hafi einkennst af
nánu, innbyrðis samspili. Fram undir aldamótin síðustu hafi íhaldssöm
trúmálastefna þjóðkirkjunnar gegnt veigamiklu hugmyndafræðilegu hlut-
verki fyrir sjálfstæðisbaráttuna (eða það sem höfundur kallar á ensku „the
political nation-building"); eins hafi hin trúarlega sundurgreining, sem ágerð-
ist upp úr aldamótunum og birtist m.a. í vexti spíritisma og dultrúarhreyf-
ingar, verið mjög virkur þáttur í þeirri nýju stjórnmála- og samfélagsvitund
sem var samfara mótun borgaralegrar félagsgerðar hér á landi. Tilgátan er su
að líta megi á þessar hreyfingar „as the ideology of the new bourgeoisie and
the middle classes in Iceland during the second and the third decades of the
20th century. “ (S. 164.)
í upphafi ritsins kveðst Pétur Pétursson stefna að „a dialogue between
systematic description and theorization." (S. 20—21.) Óhætt er að fullyrða að
honum hafi tekist vel að framfylgja þessari stefnu. Hér er félagsfræðilegum
hugtökum og kenningum beitt við sögulegt efni af nákvæmni og hug-
kvæmni. Það er ekki Iaust við að höfundur biðji starfsbræður sína, félagsfræð-
inga, velvirðingar á sögulegum áhuga sínum en í hópi sagnfræðinga ætti slíkt
að vera óþarft! Raunar hlýtur senn að reka að því að báðir hópar viðurkenm
hvor fyrir öðrum að þeir eru jafngildir verkamenn í sama fræðilega víngarð-
inum.
Ekki er hægt annað en dást að því hve Pétur hefur leitað víða fanga bæði i
frumheimildum og fræðiritum. Til þess hefur hann verið knúinn eins og
verkið var hugsað í upphafi. Afraksturinn er væn sneið af hálfrar annarrar
aldar langri þjóðarsögu; þessi saga er jafnframt skoðuð í samhengi við ástand
og gang mála í grannlöndum. Pað væri með ólíkindum ef ekki mætti finna
allmarga agnúa á jafnmetnaðarfullu verki. Þær athugasemdir sem hér hafa
verið settar fram, sumar hverjar af smásmygli, breyta litlu um heildaráhrifm:
hér er á ferðinni einstaklega áhugavert rit um íslenska sögu og óvanalegt i
32. Þorkell Bjarnason: „Fyrir 40 árum. “ Tímarit Hins íslenzka bókmenntajjelags 13 (1892).
256-57.