Saga - 1986, Qupperneq 271

RITFREGNIR
269
leiðsluhættir geirnegldir. í þessu sambandi er erfitt að varast þá spurningu,
sem Magnús varpar raunar sjálfur fram (s. 15): Hvers vegna hefur íslensk
efnahagsþróun leitt til velferðarsamfélags á sama tíma og ýmsar aðrar þjóðir,
sem líkt og fslendingar grundvalla afkomu sína á hráefnaframleiðslu, búa við
vitahring fátæktar? Ritgerð Magnúsar gefur því miður ekkert svar við þeirri
spurningu.
Fyrrihluti bókarinnar er hvorttveggja í senn sjálfstætt framlag til greiningar
a efnahagslegri umbreytingu íslensks samfélags 1880—1940 og jafnframt
prologus síðarihluta verksins sem beinist að félagslegum afleiðingum efna-
hagsþróunarinnar. í lokaköflunum leitast höfundur við að varpa ljósi á
launaþróun, félagslegar breytingar og verkalýðshreyfingu og jafnframt að
lýsa viðbrögðum fólks við nýjum lifnaðarháttum í þéttbýli. Sjötti kafli er eins
konar brú milli fyrrihluta og seinnihluta. f honum fjallar höfundur um
breytingar á starfsskiptingu, athugar stéttaskiptingu út frá efnahagslegum
forsendum, rannsakar hlut kvenna í atvinnulífinu og athugar Reykjavík
serstaklega og ber niðurstöðuna saman við niðurstöður fyrir landið allt.
Eðlilegt er að rannsókn síðarihluta verksins beinist aðallega að Reykjavík. f
Reykjavík átti sér stað meiri upphleðsla auðmagns en annars staðar á landinu
°g tæknilegar breytingar, fyrst og fremst í sjávarútvegi, umsköpuðu samfé-
lagið. í Reykjavík var einnig vaxtarbroddur verkalýðshreyfingarinnar og
lifnaðarhættir íbúanna breytast ört á fyrstu áratugum aldarinnar.
Árið 1890 bjuggu tæplega 89% fslendinga í dreifbýli og um 11% í bæjum
°g þorpum með yfir 300 íbúa. 34 árum síðar eru hlutföllin orðin 53% í
dreifbýli á móti 47% í þéttbýli. Reykjavík er sá þéttbýliskjarni sem hafði
sterkasta aðdráttaraflið. Árið 1890 bjuggu þar tæplega fjögur þúsund íbúar
(5,5% þjóðarinnar) en árið 1920 voru íbúarnir orðnir tæplega 18 þúsund (19%
þjóðarinnar). Þessi öra þróun átti að sjálfsögðu rætur að rekja til aukinna
ftamfærslumöguleika í þéttbýli. Útgerðin, fiskverkunin í landi og aukin
Þjónusta dró fólk úr sveit á möl.
En hver urðu viðbrögð fólks við þessari þróun, fólks sem stóð með annan
fótinn í stöðnuðu bændasamfélagi en hinn í flaumi mikilla samfélagsbreyt-
lnga? Áður en verkafólk myndar sín fyrstu samtök var réttleysi þess nánast
algert. Daglaunamenn höfðu óreglulegan vinnutíma, 14—16 stundir var ekki
°algengt. Enginn sérstakur matartími þekktist heldur varð fólk að rífa í sig
tRatinn þegar færi gafst. Laun kvenna voru miklum mun lægri en karla þótt
Unnin væru sömu störf. Árið 1889 voru daglaun karla vanalega kr. 2,50 en
kvenna kr. 1,50. Aðstreymi fólks til Reykjavíkur og ótakmarkaður vinnutími
v°ru atriði sem vógu þungt er daglaunamenn ákváðu að bindast samtökum.
Regar Dagsbrún var stofnuð í janúar 1906 var komin nokkur reynsla á
starfsemi stéttarfélaga. Nokkur iðnaðarmannafélög sáu dagsins ljós undir lok
aldar og fyrstu Bárufélögin voru stofnuð 1894.