SunnudagsMogginn - 13.06.2010, Blaðsíða 27

Ian Buruma
New York | Fánarnir hafa verið dregnir að
húni frá Hollandi til Argentínu, frá Ka-
merún til Japans. Trumbur eru slegnar og
blásið í lúðra. Stríðsópin gjalla við. Nú er
sá tími runninn upp á ný: heimsmeist-
arakeppnin er hafin.
Rinus Michels heit-
inn, einnig þekktur sem
„herforinginn“, þjálfari
hollenska liðsins sem
tapaði naumlega fyrir
Þjóðverjum í úrslit-
unum 1974, sagði svo
frægt varð: „Fótbolti er
stríð.“ Þegar Hollend-
ingar fengu hefnd sína 1988 og sigruðu
Þjóðverja og urðu síðan Evrópumeistarar
dönsuðu fleiri á götum úti í Hollandi en
daginn sem hið raunverulega stríð endaði
í maí 1945.
Einu sinni, árið 1969, leiddi fótbolta-
leikur milli Hondúras og El Salvador í
raun til hernaðarátaka, sem kölluð hafa
verið fótboltastríðið. Þegar ríkti spenna
milli ríkjanna. Þá gerðist það að veist var
að áhangendum liðs Hondúras og það
sem verra var þjóðsöng Hondúras var
sýnd óvirðing og hvítur og blár fáni
landsins saurgaður.
Auðvitað eru fótboltastríð fátíð (ég
minnist ekki annars dæmis), en hug-
myndin um að alþjóðleg íþróttakeppni sé
óhjákvæmilega innblástur hlýs bræðra-
lags – hugmynd sem Pierre de Coubertin
barón, stofnandi Ólympíuleika nú-
tímans, hélt á lofti – er rómantískur
skáldskapur. Ofbeldi breskra fótbolta-
bullna sýnir til dæmis sérkennilega
stríðsþrá. Líf á friðartímum getur verið
leiðinlegt og dýrðardagar Bretlands virð-
ast vera langt aftur í fortíðinni. Fótbolti
er tækifæri til að upplifa spennu bardag-
ans án þess að eiga meira á hættu en
nokkur beinbrot.
Jafnvel þegar fótbolti leiðir ekki til
raunverulegs blóðbaðs vekur hann sterk-
ar tilfinningar – frumstæðar og í anda
ættbálksins – og kallar fram þann tíma
sem stríðsmenn máluðu andlit sín og
stukku upp og niður í stríðsdönsum
öskrandi eins og apar. Eðli leiksins ýtir
undir þetta, hraðinn og sameiginleg að-
gangsharkan.
Tennis setur ekki heila þjóð á annan
endann. Hnefaleikar gera það ekki einu
sinni nema örsjaldan eins og þegar Joe
Louis, „brúna bomban“, sigraði Max
Schmeling, eftirlæti nasista, árið 1938.
Enda er þar um að ræða bardagaform þar
sem tveir einstaklingar eigast við, ekki
tveir ættbálkar.
Arthur Koestler hafði rétt fyrir sér þeg-
ar hann sagði að til væri þjóðernishyggja
og fótboltaþjóðernishyggja – og hin síð-
arnefnda risti dýpra. Koestler fæddist í
Búdapest en var stoltur breskur þegn. Þó
var hann ungverskur fótboltaþjóðern-
issinni allt sitt líf.
Rótgrónir óvinir, gömul særindi og
auðmýking, sem þarf að bæta úr, hjálpa
til. Það væri erfitt fyrir Bandaríkjamenn,
sem eru hvorki sérlega góðir í fótbolta, né
íþyngt af miklu sögulegu hatri, að deila
fögnuði til dæmis Hollendinga þegar þeir
sigruðu Þjóðverja 1988 eða Kóreumanna
þegar þeir sigruðu Japan.
Kannski var besta dæmið um þessa
gerð af íþróttaþjóðernishyggju ekki fót-
boltaleikur heldur úrslitaleikurinn í ís-
hokkíi árið 1969 þegar Tékkar sigruðu
Sovétmenn ári eftir að sovéskir skrið-
drekar fóru inn í Prag. Tékknesku leik-
mennirnir beindu hokkíkylfum sínum að
Sovétmönnunum eins og byssum og
heima fyrir brutust út óeirðir gegn Sov-
étmönnum.
Það er því ljóst, hvað sem de Coubertin
gerði sér vonir um, að hjá manninum er
styttra í hráar tilfinningar ættbálksins en
í heimsborgarann og bræðralag þvert á
menningarheima. Ættbálkurinn getur
verið félag, klíka eða þjóð. Fyrir síðari
heimsstyrjöld var oft trúarlegur eða
þjóðernislegur strengur í ímynd fótbolta-
félaga. Tottenham Hotspur í London var
„gyðingafélag“, en Arsenal var „írskt“.
Enn má finna leifar af slíkum skilgrein-
ingum. Andstæðingar Ajax í Amsterdam
af landsbyggðinni hrópa enn „gyð-
ingaklúbur“. Og enn skilja trúarbrögðin
félögin í Glasgow að, Celtic er félag kat-
ólikka og Rangers félag mótmælenda.
Sameiginlegur uppruni eða trú eru þó
ekki nauðsynlegir þættir. Frönsku fót-
boltahetjurnar, sem unnu heimsmeist-
aratitilinn 1998, voru meðal annars bæði
af afrískum og arabískum uppruna og
þeir voru stoltir af því. Flest fótbolta-
félög, sem náð hafa árangri á okkar tím-
um, eru jafn blönduð og auglýsing frá Be-
netton. Í þeim eru þjálfarar og leikmenn
frá öllum heimshornum, en það virðist
ekki hafa dregið úr ákafa stuðnings-
manna á staðnum hið minnsta. Í sumum
löndum er fótboltinn það eina, sem bind-
ur saman ólíka hópa, sjíta og súnníta í
Írak eða múslíma og kristna í Súdan.
Auðvitað er flest rétthugsandi fólk að
einhverju leyti eins
og de Coubertin.
Frumstæðar til-
finningar eru
vandræðalegar og hættulegar þegar þeim
er sleppt lausum. Eftir síðari heimsstyrj-
öld var af augljósum ástæðum nánast
bannað að sýna þjóðernislegar tilfinn-
ingar í Evrópu (ekki síst í Þýskalandi).
Við vorum öll orðin góðir Evrópubúar og
þjóðernishyggja var fyrir rasista. Og
samt, fyrst Koestler hafði rétt fyrir sér,
var ekki bara hægt að kremja þessar til-
finningar. Það varð að finna ventil fyrir
þær og fótboltinn var tilvalinn.
Fótboltavöllurinn
varð afmarkað land
þar sem
slaka mátti
á bannhelgi gagnvart æði ættbálksins og
jafnvel kynþáttaerjum, en þó aðeins upp
að ákveðnu marki. Þegar frýjuorðin um
að stuðingsmenn Ajax væru bölvaðir
gyðingar breyttust í ofbeldi, sem stund-
um fylgdi hóphvæs, sem átti að minna á
þegar skrúfað er frá gasi, ákváðu borg-
aryfirvöld að skakka leikinn. Sumir leikir
hafa orðið að fara fram án þess að stuðn-
ingslið andstæðinganna fengi inngöngu á
völlinn.
Ekki fylgja þó öllum fótboltaleikjum
neikvæðar tilfinningar og ofbeldi.
Heimsmeistarakeppnin þetta árið gæti
hæglega orðið hátíð bræðralags og friðar.
Fæstir kippa sér meira að segja upp við
það lengur þegar Þýskaland vinnur.
En sú staðreynd að íþrótt getur losað
um frumstæðar tilfinningar er ekki
ástæða til að fordæma hana. Fyrst ekki
verður slegið á þessar tilfinningar með
óskhyggjunni er betra að þær fái útrás í
anda trúarathafna líkt og óttinn við
dauða, ofbeldi og hrörnun kemur fram í
trú eða nautaati. Jafnvel þótt sumir fót-
boltaleikir hafi leitt til ofbeldis og í einu
tilfelli stríðs gætu þeir hafa þjónað þeim
jákvæða tilgangi að hemja villimannslegri
tilhneigingar okkar og varpa þeim yfir á
íþrótt.
Megi leikarnir því hefjast og besta liðið
vinna. Sem vitaskuld er Holland, fæðing-
arland mitt.
Höfundur er prófessor í mannréttindamálum
við Bard College. Nýjasta bók hans heitir
Taming the Gods: Religion and Democ-
racy on Three Continents. ©Project
Syndicate, 2010. www.project-
syndicate.org
Fótbolti
er stríð
Stuðningsmaður Suður-Afríku fagnar liði sínu. Og fáninn á lofti!
Dansarar bregða á leik fyrir landsliðshóp Ástrala í
grunnskóla í Randfonteinon, fyrir utan Jóhannesborg.
Ian Buruma
Lítill stuðningsmaður liðs Suður-Afríku, sem
kallað er Bafana Bafana.
Reuters
Fjölmenni á götum úti í Sandton í Suður-Afríku; lofar góðu
fyrir heimsmeistarakeppnina.
Þetta er ekki líkamsárás, heldur kýlir ný-sjálenski markvörð-
urinn Paston boltann framhjá Vicelich og Paredes frá Chile.