Skólablaðið - 20.12.1966, Blaðsíða 15

Sæmilegur listamaður er enginn listamaður, þokkalegur ekki heldur, aðeins
frábær. Og þeir eru ekki margir. Einn af tíu þusund? Það er neínilega
ekki til önnur list en goð - já frábær list. Sæmileg list eða vond list er iekki-
list. Og er ekki nema von þó hvarfli að ýmsum, að þeir hefðu getað varið
ævinni til einhvers gagnlegra, sem væri vænlegra til árangurs en að föndra
við listsköpun? Sumir álíta að þeir seu misskildir af þvi að þeir nýóta ekki
almennrar viðurkenningar. Mer finnst ég ekki vera misskilinn þó ymsir
skammi mig. ^Það er til fólk, sem mer er ekki um að vera sammála. Og
meðan það er a móti mér, þá skilur það mig rétt. Flest fólk vinnur störf
sín 1 félagi með öðrum, að einhverju leyti. En listamaðurinn verður að vinna
starf sitt einn, hann getur ekki leitað stuðnings né ráða hjá starfsbræðrum
sínum, þvi sköpun er eitthvað óskaplega persónulegt, eitthvað, sem aðeins
ein manneskja gat gert og engin önnur, á ákveðnum tíma, við vissar aðstæður.
Verk eins og Diabelli-tilbrigðin gat enginn annar gert nema Beethoven og að-
eins einu sinni - á þvi herrans ári 18? ? =, og jafnvel þótt hann sjálfur hefði
samið þau ári síðar, hefði verkið orðið allt annað.
Það er ekki háð vilja Jistamannsins hvenær listaverk verður til. Það getur
enginn sest niður og sagt : Ég ætla að gera listaverk, þ. e. a. s. snilldar-
verk. Kannski læturverkið á sér standa, kannski snilldin, kannski hvoru
tveggja. Listamaður vinnur ekki starf sitt 1 tímavinnu né uppmælingu.
Listamaður^ræður ekki hvers konar verk hann vill gera eða hven-eer, hann ger-
ir það. Tsekov ætlaði sér að skrifa gamanleiki en þeir urðu harmleikir.
Listamenn vita oft ekki hvernig þeir gera verk sín. Þeir muna það ekki, geta
ekki gert sér grein fyrir þvi. Þvi þeir voru uppteknir við allt annað en fylgj-
ast með sjálfum sér, þegar verkið varð til. Það veit enginn, hvernig list
verður til. Við vitum kannski hver fyrir sig hvað list er, en það hefur ekki
tekizt að efnagreina hana né finna formúluna fyrir henni.
Hæfileikar til listsköpunar eru í raun og veru mjög algengir. Allir eru
snillingar í hugarheimi sínum. En hæfileikinn til að koma hugar snilldinni
óbrenglaðri út í heiminn, á pappúrinn eða léreftið, er mjög sjaldgæfur og or=,
sök þess, að allir eru ekki snillingar á listasviðinu. Ég vil kalla þennan
hæfileika tækni. Ég álít, að tækni sé persónuleg, bundin stað og tíma og að
hvert listaverk þarfnist sinnar eigin tækni, sem er samofin þvi og engu öðru.
En þegar sagt er um einhvern listamann, að hann hafi mikla tækni, þá merkir
það aðeins frá mínum bæjardyrum séð, að hann hafi ekki nógu mikla tækni,
aðeins "svokallaða tækni’1. Tækni er enginn tilgangur 1 sjálfu sér og full-
komin tækni afmáir sjálfa sig. Þegar við stöndum fyrir framan pislar-
myndir E1 Grecos, eða heyrum h-moll messu Bachs, hvað varðar okkur þá
um tækni? Við spyrjum ekki að þvi, hvort verkið sé vel eða illa gert.
Þeir, sem ekki hafa upplifað þetta sjálfir, skilja kannski ekki hvað ég er að
fara. Mér finnst að tækni, form og innihald sé eins konar heilög þrenning
1 listaverki - þrenning, sem er þríein, sjálfstæðir partar þess en þó eitt og
hið sama.
Og kannski nægir ekki tæknin ein ( það sem ég kalla tækni ) heppnin þarf að
vera með til þess að skapa listaverk. Heppni er afleiðing þúsunda af hagstæð-
um smáatvikum. Listamenn tala gjarnan um að þeim hafi heppnast eitthvað
eða misheppnast, og ég held, að heppnin - þetta hugtak, sem er svo erfitt
að skilgreina til hlítar - sem sé stærri þáttur í listsköpun en margan grunar.
Listaverk eða tilraun til listaverks er árangur af tækni, heppni og ýmsu
fleiru. Þar á meðal sannfæringu. Allir listamenn trúa á verk sin, annars
hefðu þau orðið eldinum að bráð og enginn litið þau augum nema höfundurinn.
Auðvitað er enginn listamaður fullkomlega ánægður með verk sitt, aðeins
ánægður eftir atvikum, og næsta verk á að verða betra. Kannski sér lista-
maðurinn um seinan ef hann hefur gert mistök, en það gerir ekkert til, þvi
menn læra oft mest á sínum eigin mistökum. Mér finnst erfitt að fella dóm á
listaverk. E r hægt að áfellast mann sem segir : Hér stend ég af þvi ég get
ekki annað ?