SunnudagsMogginn - 23.01.2011, Blaðsíða 7

23. janúar 2011 7
Í þann tíð vas Ísland viðivaxit á miðli fjalla okfjöru.“ Þessi víðfrægu orðmá finna í Íslendinga bók
Ara fróða. Talsverðar heimildir
eru til um skóga hér á Íslandi.
Ekki er þó hægt að sjá með
neinni vissu hversu stórir og
umfangsmiklir þessir skógar
hafa verið. Þá eru deildar mein-
ingar um eyðingu skóga hér-
lendis. Sá sem líklegast fyrstur
fjallar um þetta efni er Oddur
Einarsson í Íslandslýsingu sinni,
sem að öllum líkindum var sam-
in 1588-89.
Oddur telur að sýna megi,
með öruggum heimildum, að
mikill hluti Íslands hafi áður fyrr
verið þakinn skógum. Þá segir
Oddur „landið samt smám sam-
an rúið þeim af ýmsum atvik-
um“. Helstu ástæður fyrir eyð-
ingu skóganna telur Oddur vera
hamfarir veðráttunnar og enn
önnur skakkaföll, nefnir hann
þar til snjófljóð og aurskriður,
en nefnir einnig, að öðru hverju
hafi „steðjað að önnur slys og
ýmis óhöpp, eins og árið 1587, er
eldur kom upp í allálitlegum
skógi á Suðurlandi, vegna
ógætni einhvers mannaumingja,
er var að gera til kola, í héraði
því, þar sem árlega er haldið
þing landsmanna. Brann skógur
þessi í nokkrar vikur samfleytt,
þar sem eldurinn breiddist út,
unz mikill hluti skógarins var
uppurinn frá rótum og ekki
annað en askan eftir.“
Oddur telur að skógar hafi að-
alega eyðst af ýmsum nátt-
úruhamförum og slæmri veðr-
áttu. Í Jarðabók Árna
Magnússonar og Páls Vídalíns frá
árunum 1702-1712 er nokkuð
fjallað um eyðingu skóga. Sem
orsök skógareyðingar er þar oft-
ast tilfærð brúkun manna: skóg-
arhögg til kolagerðar, eldiviðar
og bygginga. Ofbeit sauðfjár er
ekki nefnd á nafn í þessum
heimildum. Helstu orsakir
gróðureyðingar og sennilega
þær einu eru: Veðráttan, ofbeit
og hverskonar rányrkja af
manna völdum og svo nátt-
úruhamfarir. Veðráttan hefur
margs konar áhrif á gróðurinn.
Áhrif hennar eru bæði bein og
óbein. Sumarhitinn ræður
mestu um þroska gróðursins,
svo framarlega sem úrkoman er
hæfileg. Miklir vindar hefta
þroska gróðurs. Frjósemi jarð-
vegsins er að mjög miklu leyti
undir sumarhita komin, en
þurrir vindar valda uppblæstri
og gróðureyðingu.
Náttúruhamfarir eins og elds-
umbrot og afleiðingar þeirra,
hraunflóð, öskufall og jök-
ulhlaup geta algerlega eytt
gróðri á takmörkuðum svæðum.
Almennt er talið að einn helsti
þáttur gróðureyðingar hér á
landi sé ofbeit og þá aðallega
sauðfjár. Hákon Bjarnason, fyrr-
um skógræktarstjóri, taldi að
eyðing birkiskóganna hér á landi
væri fyrst og fremst beitinni að
kenna. Þá er rétt að benda á að
gróður fer talsvert eftir snjóa-
lögum. Þar sem snjór liggur
lengi er landið jafngrónast og
þar er minnstur uppblástur. Þar
sem snjólétt er eru skemmdir af
völdum uppblásturs langtum
meiri en annars staðar. Orsakir
eyðingar skóga hér á landi eru
margir samliggjandi þættir.
Höfundur þessa pistils treystir
sér ekki að meta þátt veðurfars
eða ofbeitar í þessu samhengi.
Hins vegar er vert að hafa í huga
að án sauðkindarinnar hefðu
menn ekki getað búið hér á ísa-
köldu landi. Oddi Einarssyni og
þeim Árna Magnússyni og Páli
Vídalín verður tíðrætt um skóg-
arhögg til kolagerðar. Margar
heimildir og minjar eru til um
kolagerð. „Að fara í skóg“ þýddi
einfaldlega að höggva tré, ná í
við og hrís. Í flestum byggðum á
Íslandi var skortur á eldivið,
mór og tað er ekki gott elds-
neyti. Viðarkurl var úrvals upp-
kveikja, hríslur og greinar not-
aðar með taði til að reykja kjöt.
Lengi vel var lítið um ræktuð
tún hér á landi, bændur sóttu
heyfeng á engjar. Grasengjar
voru að mestu leyti mýrar og
grösin því frekar gróf og því
talsvert mál að haldi biti í lján-
um. Helsta áhyggjuefni Ís-
lenskra bænda var að afla nægr-
ar töðu fyrir veturinn, heyleysi
um miðjan vetur var einhver sú
mesta ógn sem komið gat fyrir
bændur og fjölskyldur þeirra.
Frá upphafi byggðar voru ljáirn-
ir lélegir, til að halda í þeim biti
þurfti að hita þá og dengja, til
þess þurfti viðarkol og það mik-
ið. Það er því afar líklegt að
kolagerð landsmanna hafi átt
hvað mestan þátt í að eyða ís-
lensku skógunum. Þegar skóg-
arnir voru orðnir ofnýttir þurfti
ekki mikla beit til að eyðileggja
þá alveg. Kolagerð var hætt að
mestu hér á landi í lok 19 aldar.
Það má þakka Torfa Ólafssyni
sem stofnaði og rak, Ólafsdals-
skólann, sem starfaði frá 1880 til
1907. Torfi hóf að flytja inn svo
kallaða bakkaljái frá Skotlandi
sem auðvelt var að brýna og
halda bitinu í. Nú er verið að
endurbyggja Ólafsdalsskólann
og koma þar upp safni í minn-
ingu Torfa og fjölskyldu hans
það er verðugt verkefni. Ég vil
að lokum hvetja skóræktarfólk
sem og aðra landsmenn til að
heimsækja Ólafsdal og styðja við
uppbyggingarstarfið þar.
Sauðfé
Sigmar B.
Hauksson
Að fara
í skóg