Fréttablaðið - 18.11.2011, Blaðsíða 56

18. nóvember 2011 FÖSTUDAGUR36 36
menning@frettabladid.is
Bækur ★★★
Íslenskir kommúnistar
1918-1998
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
Almenna bókafélagið
Bók Hannesar Hólmsteins Gissur-
arsonar um íslenska kommúnista
er læsileg frásögn, prýdd fjölda
mynda og krydduð skemmtilegum
arfsögnum. Kaflar eru stuttir og
efnið streymir létt fram. Þetta er
myndarleg bók og vel gerð, fáar rit-
villur og útlit gott. Þetta er mikið
verk, rúmlega 600 blaðsíður, og
rækilegar eftirmálsgreinar, heim-
ilda- og nafnaskrár.
Þetta er persónusaga forystu-
hóps kommúnista og vinstri-sósíal-
ista á Íslandi. Hér er ekki greining
á aðstæðum sem færðu hópnum
stuðning 7-9 prósenta kjósenda á
3. áratugnum og allt að 20 prósent
á eftirstríðsárunum. Á þessu tíma-
bili rísa kommúnistar til forystu í
samtökum launamanna og öðlast
tiltrú verulegs hluta mennta- og
listamanna þjóðarinnar.
Alþýðuflokkurinn var lengi
þjóðnýtingar- og skipulagshyggju-
flokkur. Á því skeiði nutu komm-
únistar og jafnaðarmenn stuðnings
tæplega þriðja hvers kjósanda á
Íslandi. Þessu réðu ástæður í sam-
félagsaðstöðu og kjörum alþýðu.
Dagsbrúnarmenn mótaðir af
harðri lífreynslu hefðu aldrei látið
teyma sig eftir menntafólki með
fræðikenningar um byltingu ef
engar heima-ástæður hefðu komið
til. En þetta er önnur saga. Hér
renna mannamyndirnar og smá-
sögurnar fram í læsilegu yfirliti.
Höfundur dregur margar manna-
myndir skýrum dráttum. Flest-
ar skipta máli í alvarlegri sögu.
Annað er smámunir, fyndni og
nokkur ósmekkleg dæmi. En í þess-
ari sagnasýningu er lesanda hald-
ið við efnið um leið: við hræðilega
alvöru mannkynssögunnar á 20.
öld og blóði drifinn hryllingsferil
kommúnismans.
Miklu rými er varið í félags-
mál kommúnista, klíkudeilur,
innri árekstra og stefnubreyting-
ar. Raktar eru opinberar umræð-
ur og deilur, rangfærslur, áróður,
skammir og rógburður. Lýst er
fylgispektinni við Ráðstjórnar-
ríkin, skýrslugerð, ferðaboðum,
fjárstuðningi og fyrirmælum. Og
hvarvetna er reynt að setja sögu-
hetjur og andhetjur í fyrirrúm.
Halldór Kiljan Laxness kemur
víða við sögu. Sögð er saga af Þjóð-
verja sem á ekki erindi hér. Þessi
áhersla á einstaklingana lífgar frá-
sögnina en umdeilt er hve vel slík
söguskoðun hæfir viðfangsefninu.
Frásögnin er hröð og efnismagn
feiknarlegt. Höfundur á létt með að
hrífa lesandann með sér. Það þarf
að staldra við til að greina forsend-
ur hans. Aðeins þrjú dæmi skulu
tekin. Á blaðsíðu 71 segir: „Eitt
helsta baráttumál kommúnista
var að taka samningsréttinn af ein-
stökum verkamönnum og fela hann
einu verkamannafélagi á hverjum
stað“. Þetta er rétt en minnir ekki á
ráðandi aðstæður, sem einkenndust
af grófu misvægi aðila. Á blaðsíðu
193 segir að „langrækni forystu-
manna Alþýðuflokksins“ hafi „átt
sinn þátt í því“ að kommúnistar og
vinstri-sósíalistar urðu sterkari
en jafnaðarmenn. Vafalaust vilja
ýmsir ræða þetta. Á blaðsíðu 520 er
nýr borgarstjóri metinn eftir upp-
röðun mynda í Höfða og afskiptum
kaupsýslumanns. Margir munu
draga þetta í efa.
Höfundur er opinskár um eigin
afstöðu til manna og málefna. Les-
andi skynjar að hér eru metin jöfn-
uð og minnt á hvað hverjir sögðu
og gerðu og hverjir höfðu rétt fyrir
sér og hverjir ekki. Sums staðar
eflist frásagnargleði höfundar-
ins við þetta og þá hefur þetta góð
áhrif á verkið. Á nokkrum stöðum
mun þó rækilega í lagt.
Auðvitað hefur verkið sínar
takmarkanir. Mannlýsingar í
fáum orðum og með stuttum
smáfrásögnum verða óhjákvæmi-
lega brotakenndar. Þeir sem muna
Jóhannes úr Kötlum, Sverri Krist-
jánsson, Einar Olgeirsson, Kristin
E. Andrésson, Sigfús Daðason, Jón
Rafnsson, Inga R. Helgason, Guð-
mund Ágústsson og ýmsa fleiri
kannast við drætti í myndunum
hér, en allt aðrir kostir þessara
manna hafa þó orðið minnisstæðari
og hugstæðari.
Grundvallarkenning verksins
er að hlýðni við boð frá Moskvu
hafi öllu ráðið um störf íslenskra
kommúnista og vinstri-sósíalista
fyrr og síðar. Þessi kenning verður
ekki staðfest nema með rækilegum
samanburði við aðra áhrifaþætti,
heima-ástæður og samfélagsþróun,
auk erlendra samskipta í öðrum
flokkum á sama tíma. Þeir sem til
þekkja efast til dæmis um það að
þjóðrækni Einars Olgeirssonar og
Kristins E. Andréssonar hafi verið
yfirskin eitt. Jón Sigurðsson
Niðurstaða: Þessi læsilega frásögn
segir persónusögu forystuhóps með
þeirri grundvallarkenningu að hlýðni
við boð frá Moskvu hafi ráðið öllu fyrr
og síðar. Kenningin var ekki staðfest.
Þótt nafn Jóhanns Magnús-
ar Bjarnasonar vesturfara
sé flestum gleymt gætir
áhrifa hans enn í íslenskum
skáldskap í gegnum höf-
unda á borð við Halldór
Laxness og Gunnar Gunn-
arsson. Á dögunum kom
dagbók skáldsins út á
vegum Lestu.is.
Jóhann Magnús Bjarnason (1866-
1945) fæddist í Fellum í Norður-
Múlasýslu en fluttist innan við tíu
ára aldur vestur um haf. Þegar hann
óx úr grasi gerðist hann kennari og
rithöfundur og gaf meðal annars út
metsölubækurnar Eiríkur Hansson
og Brasilíufararnir. Á dögunum
kom sú fyrrnefnda út í nýrri útgáfu
á vegum forlagsins Lestu.is, auk
fyrsta hluta af þremur af dagbókum
Jóhanns Magnúsar sem aldrei hafa
litið dagsins ljós í heilu lagi.
Baldur Hafstað, prófessor í bók-
menntum við Háskóla Íslands,
bjó dagbókina og Eirík Hansson
til útgáfu. Hann segir ryk vissu-
lega hafa sest á arfleifð Jóhanns
Magnúsar í gegnum tíðina.
„Þó hefur ávallt einn og einn
höfundur haldið minningu hans á
lofti, þar á meðal Gyrðir Elíasson,
sem segja má að sé hvatamaðurinn
að þessari útgáfu,“ segir Baldur.
„Hann benti okkur Ingólfi B. Krist-
jánssyni hjá Lestu.is á dagbækurn-
ar, sem ég hafði ekki vitað af. Þetta
eru frómt frá sagt mjög merkilegar
bækur, sem eiga skilið að koma út,
eins og Jóhann Magnús ætlaðist til.
Þetta verður sjálfsagt aldrei neitt
gróðafyrirtæki en Ingólfur er mik-
ill hugsjónamaður og dreif þetta af.“
Að sögn Baldurs gefur dagbókin
merkilega innsýn í sálarlíf Jóhanns
Magnúsar sem og samfélag Vest-
ur-Íslendinga. Jóhann Magnús var
bláfátækur alla ævi og naut aldrei
ágóðans af góðri sölu bóka sinna.
Þá starfaði hann sem kennari með
hléum, þar sem þunglyndi og við-
kvæmar taugar settu strik í reikn-
inginn, en samfélag Vestur-Íslend-
inga hljóp oftar en ekki undir bagga
með honum.
Þrátt fyrir andstreymið ein-
kenndist lífsviðhorf Jóhanns Magn-
úsar af dæmalausri jákvæðni.
„Það er eins og hann hafi sett sér
þetta viðhorf; hann talar aldrei illa
um neinn – heldur sleppir því frek-
ar að nefna þá sem honum var illa
við. Hann getur að vísu neikvæðra
ritdóma, sem hann fékk stundum og
var viðkvæmur fyrir.“
Þótt Jóhann Magnús flytti ungur
vestur um haf skrifaði hann alla tíð
á íslensku.
„Sem er stórmerkilegt í ljósi þess
að skólaganga hans var á ensku og
hann las geysimikið af enskum og
bandarískum bókmenntum. En á
hinn bóginn er hann í íslensku sam-
félagi mestan hluta ævinnar og nær-
ist á samskiptum við aðra Vestur-
Íslendinga og bréfaskriftum við
andans menn á Íslandi. Það skýrir
hversu hann er góður í íslensku.“
Dagbækurnar bera þó með sér
vanmetakennd, sem blundaði í
Jóhanni Magnúsi.
„Hann þráði alltaf viðurkenningu
frá heimahögunum. Það var eins
og hann þyrfti einhvern veginn að
sanna sig gagnvart Íslendingum,
ekki bara fyrir sjálfan sig held-
ur fyrir hönd Vestur-Íslendinga í
heild. Þeim fannst þeir þurfa að
sýna landanum heima að þeir hefðu
spjarað sig og gætu lagt eitthvað af
mörkum.“
Fyrir utan sögulegu víddina
telur Baldur bækur Jóhanns Magn-
úsar vera merkilegan skáldskap
á eigin forsendum, ekki síst fyrir
stílbrögðin.
„Hann lærir svo mikið af bresk-
um og bandarískum höfundum, til
dæmis hvernig má nota samtöl til
að draga fram sérkenni einstakra
persóna eða ýta undir spennu með
endurtekningu. Það er vitað að
þarna lærðu íslenskir höfundar af
honum. Menn á borð við Halldór
Laxness og Gunnar Gunnarsson,
sem höfðu auga fyrir svona löguðu,
drukku þetta í sig.“
Dagbók Jóhanns Magnúsar nær
frá 1902 til 1945 og stefndi hann
ávallt að því að gefa hana út. Fyrsta
bindið nær til ársins 1918.
„Hann leit á dagbókina sem sitt
stærsta verk. Hún er líka skrifuð
þannig að þetta er dálítið eins og að
lesa skáldsögu. Þarna koma við sögu
persónur sem manni þykir vænt um;
hann skráir niður drauma og nátt-
úrulýsingar – þetta er eins og ein
stórskostleg fjölskyldusaga og hún
á fullt erindi við lesendur í dag.“
Eiríkur Hansson og Dagbók vest-
urfara koma báðar út á prenti. Sú
fyrrnefnda er þegar komin út á raf-
bókarformi og sú síðarnefnda er
væntanleg. bergsteinn@frettabladid.is
FLESTUM GLEYMT EN ÁHRIFAMIKIÐ SKÁLD
BALDUR HAFSTAÐ Prófessor í íslenskum bókmenntum bjó rit Jóhanns Magnúsar
Bjarnasonar til útgáfu og ritar að þeim formála. FRÉTTABLAÐIÐ/VALLI
Læsileg frásögn en brotakennd
Sýning með nýjum málverkum
Daða Guðbjörnssonar verður opnuð
á Kjarvalsstöðum á morgun klukk-
an fjögur. Daði sótti innblástur í
Ódysseifskviðu Hómers við gerð
verkanna. „Ég varð mjög hrifinn af
því verki þegar ég var að lesa það.
Fannst svo spennandi hvað Ódys-
seifur var týndur lengi á þessu litla
svæði, sem bendir til þess að það sé
einhver innbyggður villubúnaður í
okkur mönnunum, þó að við séum
gjörn á það að kenna umhverfinu
um villurnar,“ segir Daði, sem sér
samsvörun í villum Ódysseifs og
Íslendinga í góðærinu. „Svo ratar
Ódysseifur vissulega heim en þarf
þar að kljást við fólk sem er að
reyna að komast yfir eigur hans.
Þetta má líka heimfæra upp á Ísland
og ástandið hér í dag,“ segir Daði,
sem leggur áherslu á að málverk-
in séu eingöngu innblásin af kviðu
Hómers, ekki sé um myndskreyt-
ingu að ræða. Daði hefur um ára-
bil lagt stund á Sahaja-jóga, sem er
hugleiðslujóga. „Sahaja-jóga hefur
haft góð áhrif á sköpunina hjá mér,
vinnuna og andlega líðan,“ segir
Daði, en vísað er beint eða óbeint til
þessarar hugleiðslu og andlegrar
upplifunar listamannsins í nokkrum
verkum sýningarinnar.
Í tilefni af opnun sýningarinnar
Daða gefur Opna út bók um lista-
manninn ríkulega skreytta mynd-
um og með texta eftir Rögnu
Sigurðardóttur, rithöfund og list-
gagnrýnanda. Sýningin stendur til
30. desember. - sbt
Innblásinn af Hómer
LEIÐIN TIL HJARTANS Verk eftir Daða frá árinu 2008 sem sjá má á sýningunni.
KYNLEG HÖNNUN OG KÚNSTUGAR KONUR Kvenréttindafélag Íslands býður upp á súpu og spjall í hádeginu
mánudaginn 21. nóvember. Þá mun Sóley Stefánsdóttir halda erindi á Hallveigarstöðum þar sem hún kynnir verkefni sem fjallar
um hönnun sem verkfæri í jafnréttisbaráttunni. Erindið hefst klukkan 12 á Hallveigarstöðum. Aðgangur og veitingar eru ókeypis.
DAÐI GUÐBJÖRNSSON Opnar sýningu á
Kjarvalsstöðum á morgun.