Birtingur - 01.12.1955, Blaðsíða 40

Sjödægra
Steinn Steinarr lét svo ummælt í sumar-hefti Birtings
að hin eldri samtímaskáld okkar væru löngu ráðin gáta.
Satt er það: ekki væri heiglum hent að finna nýjungar í
verkum þeirra t. d. síðasta áratuginn (enda skrýtin ung-
menni sem lcituðu nýmæla á þeim slóðum). Eitt hinna
eldri skálda hefur þó verið mörgum nokkur ráðgáta í
seinni tíð. Ekki erti nema tvö eða þrjú ár síðan Sigfús
Daðason sagði í tíinaritsgrein, að hvort sem Anonymus
væri tvítugur eða tíræður í holdinu væri hann nýtt afl
í íslenzkri ljóðlist. Mér þótti það of sterkt að orði kveðið,
og enn hika ég við að taka undir orð Sigfúsar án fyrirvara.
Samt finnst mér það merkilegast við Sjödægru eftir Jó-
hannes úr Kötlum (Anonymus) að hún ber vitni andleg-
um umbrotum sem jafnaldrar hans og jafnvel yngri menn
mættu öfunda hann af.
Glíma Jóhannesar við form ljóða sinna er ckki að hefjast
í dag. Þegar hann var hcima í Dölum ungur maður að
kenna Steini að lesa agaði hann mál sitt harðlega við
stuðlanna þrískiptu grein, orti háttatal dýrt og karlmann-
lcga kveðið. En þótt maður hefði fullkomið vald á öllum
bragarháttum í heimi væri það engin trygging fyrir því, að
honum tækist að leysa formvanda eins ljóðs hvað þá fleiri.
í Samt mun ég vaka kastar Jóhannes stuðlum, rími og
háttbundinni kveðandi mörgu frómu hjarta til mikillar
skelfingar. Líklcga liefur skaphita hans og konunglegri
mælsku ekki verið vanþörf á því aðhaldi scm bragreglurn-
ar fornu veita jafnvcl hagmæltustu mönnum. Að minnsta
kosti finnst mér ekkcrt sem Jóhannes hefur kveðið jafnilla
ort og þau kvæði í Samt mun ég vaka, sem óbundin cru
„rósfjötrum rímsins" (enda bætti það ekki úr skák að
krafa tímans var prédikun, „sannlcikurinn sjálfur" án
umbúða). Skáldið hefur fundið að ckki var allt fengið með
því að kasta goðunum í fossinn og dregið þau aftur upp
úr gljúfrum: næstu og viðamestu bækur þess — Hrím-
hvíta móðir, Hart er í hcimi — eru að mcstu ortar upp
á gamla mátann, og manni finnst sem gömlu hættirnir
hæfi bczt þessum sögu- og mælskukvæðum. í Sól tér sortna
er Jóhannes hins vegar kominn í sjálfheldu og finnur
sárlega til þess. Hann er þá búinn að vera þjóðfrægt
skáld (gott ef ekki þjóðskáld) á annan áratug, og hefur
sumum hætt við að Iáta sér jtað nægja. En Jóhannesi var
ekki rótt. Hann fór af landi brott, tók að lesa af áfergju
erlend nútímaljóð og snaraði nokkrum þeirra á íslenzku.
Jafnframt tekur hann að birta undir nafni Anonymusar
frumort Ijóð er stungu í ytra tilliti mjög í stúf við fyrri
kvæði hans og reyndar flest sem ort hafði verið á íslenzku.
Ég ber virðingu fyrir svona æskulegu þreyjuleysi full-
orðins skálds, liver sem árangurinn verður. Hinu vil ég ekki
Ieyna að ég hef Jóhannes grunaðan um græsku: 1) að hann
hafi ekki árætt að hætta þjóðskáldsorði sinu fyrir hið nýja
brum, sem naut vægast sagt lítillar almenningshylli (og
var hvað vcrst séð í hópi samherja hans), leynzt Jiess vegna
bak við dulnefni Jrangað til harðasta hríðin var tim garð
gengin, 2) að hann hafi sjálfur verið hálfvolgur í trúnni
á hinn unga gróður og vaxtarskilyrði hans 1 körgum
jarðvegi norðursins. Þessi innri togstreita eða tvískinnung-
ur lield ég cigi nokkra sök á því, að endurnýjunin nær
ekki öllu lengra en til ytra borðs hinna anonymu Ijóða.
En þar við bætist hið þriðja, sem vitanlega veldur mestu
og ckki tjóar um að sakast: að tímaskynjun skálds á aldur
við Jóhannes og með Iífsreynslu hans cr náttúrlega allt
önnur en þeirra ungu skálda sem rutt hafa nútímaljóð-
listinni braut hér á landi: ljóðlist sem er cnn frábrugðnari
eldri Ijóðum að innri gerð en ytri byggingu.
Veruleiki ljóðs er ckki yrkisefnið sjálft, heldur mynd
þess. í góðu ljóði hverfur yrkisefnið í mynd sína, Vcrður
hún. Samlíkingin hefur um aldir verið (og er kannski enn)
langalgengasta aðferð skáldanna við að Iklæða yrkisefnið
ljóðmynd sinni: þar af kemur liið hvimleiða eins og,
cins og, eins og (cins og skáldin séu sífcllt að hvísla í cyra
lesandans, þú mátt ekki taka okkur of hátíðlega, elsku
ljúfur, yrkisefnið er ckki mynd þcss, heldur eins og hún,
sem hún, dþekk lienni, i líkingu við hana): bæjar-
hrafninn austur yfir fjall / eins og sorg á dökkum vængj-
um líður", „og kistan ljómar eins og aprílsnjór" eru tvö
skýringardæmi valin af handahófi úr Eilífðar smáblómum,
þeirri bók Jóhanncsar scm skyldust er Sjödægru. Nútíma-
skákl erlend og hérlend leitast við að gera veruleika
Ijóðsins sjálfstæðari en áður, óháðari hinum ytri vcruleika,
koma á beinu sambandi lesandans við veruleika ljóðsins
með Jiví m ,a. að sleppa samanburðarorðum og snúa sér
beint að myndinni. f Sjödægru bryddir á tilraunum í þessa
átt: „Mitt hjarta er lítill fugl .." (ekki cins og lítill fugl),
„Mín sál er hafrænan milda". Þó cr eins og ekki sé nema
að nokkru uin vfsvitandi nýbreytni að ræða cða skáldið
sé veilt í trúnni á hið nýja lag; t. d. segir jiað á cinum
stað „vér kóngsþrælar vér krossjjrælar dýfum árunum sem
í bik", þar sem ólíkt betur hefði farið að segja „dýfum
árum í bik". Ótti við misskilning?
íslendingar virðast vera núbúnir að uppgötva liti (eða
sigrast á ótta sínum við þá?), en kunna að vonum lítt með
jjá að fara enn. Þeir eru eins og börn sem eignazt hafa
vatnslitakassa í fyrsta sinn og njóta þess af hjarta að lita
og lita sterkt — nota mest aðallitina (af Jjví að jjau kunna
ekki að blanda) og láta sér á sama standa hvort Jjeir hljóma
saman eða ekki (hafa enda takmarkaða tilfinningu fyrir
litasamhljómum). Þessi unga óþroskaða litagleði er farin
38