Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1982, Qupperneq 241

Um vísiorð í íslensku og viðskeytið -na
239
viðskeytinu -na og sjá má vísi að í fornmáli sæki í upphafi fyrirmynd
sína til þess merkingarsambands sem fornöfnin sá og þessi standa í.
Af öllum þeim vísiorðum sem viðskeytið -na tengist í fornmáli hafa
tvö sérstöðu, vísiorðin þar og svá. Sú sérstaða er fólgin í því að þau
gegna tvöföldu merkingarlegu hlutverki, láta bæði í ljós endurvísun
og bendivísun. Oþarft er að nefna dæmi um endurvísun, en um skýra
bendivísun má m. a. tilfæra eftirfarandi dæmi:
(62) oc sva syniz mer sem minna se carp þitt oc þess hyrningsins
er þer kallit byscop oc þar sitr hia þer helldr en en fyRa dag.
(01.279:13)
(63) hverr er sa eN tiguligi maðr er þar riðr a þeim hvita hesti
fyrir liði þeirra. (Ól. 635:6)
(64) toc þa konungr vm havndina högri oc stra/c vp vm a/lboga.
Þorir melti. Tacþv kyrt þar a. Ec hefi svll a hendi. (Ól. 465:1)
(65) konungr hleypði eptir oc toc sialfr veiði sina oc hplldiz mioc
sagði sva. iangt man yðr flestom til aðr þer veiðit sva. (Ól.
193:13)
(66) þa lagþi Þorir hvndr spioti til Biarnar stallara a honom miþiom
veitti honom banasár. þa m^lti Þorir. Sva ba/to ver biprnvna.
(Ól. 574:13)
Með vísiorðunum þar og svá eru þannig sérstök skilyrði fyrir því að
viðskeytið -na fái merkingarlega aðgreinandi hlutverk, þ. e. hlutverk
bendivísunar andspænis endurvísun. Önnur vísiorð sem -na tengist
gegna hins vegar svo til eingöngu öðru hlutverkinu. Annars vegar eru
það vísiorð fyrir bendivísun, hér og nú (til þeirra má raunar telja per-
sónubundna vísiorðið þú, sbr. dæmi (50)), hins vegar fyrir endurvísun,
þat. Með vísiorðunum hér og nú leiðir -na því ekki til merkingarað-
greiningar eins og með þar og svá nema að því marki sem viðskeytið
skerpir bendivísunina. Sú merkingaraðgreining stuðlar að því að
myndirnar hérna og núna halda velli við hlið stofnmyndanna hér og
nú, en þar koma að auki til setningarleg og orðmyndunarleg áhrif
frá myndunum þarna og svona. Þess er hins vegar ekki að vænta að
viðskeytið festi rætur með vísiorðum persónubundinnar vísunar, sbr.
dæmi (50), þar sem það gegnir engu merkingarlega aðgreinandi
hlutverki auk þess sem þau vísiorð hafa setningarlega sérstöðu. Það
er svo eðlilegt að notkun -na með vísiorðum sem einskorðuð eru við
endurvísun (sbr. dæmi (49), (51), (55), (56) og (57)) sé úr sögunni