Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1988, Síða 61

Um ir- og ar-fleirtölu einkvœðra kvenkynsorða í íslensku 59
1.1
Segja má að ákveðin hefð á vali beygingardæma haíi myndast í
kennslubókum. í einni þeirra, valinni af handahóli, er fyrst kynnt ar-
fleirtala og nafnorðið vél er dæmi um einkvætt orð í kvenkyni sem
myndar fleirtölu á þann hátt og beyging þess sýnd. Auk þess eru
nefhd nokkur dæmi um orð sem mynda fleirtölu á sama hátt. í þeim
hópi er eitt orð með tvö samhljóð í stofhi og bæði er til í eintölu
og fleirtölu auk annars sem aðeins er til í fleirtölu. Einnig er getið
nokkurra tvíkvæðra orða með stofhlægu -r sem alltaf mynda fleir-
tölu með -ar, t.d. lifur, svo og tveggja sem ýmist mynda fleirtölu
með -ar og -ir að sögn höfundar, þ.e. grein og sneið. Orðið mynd
er dæmi um einkvætt kvenkynsorð sem myndar fleirtölu með -ir og
nefnd eru allmörg orð sem mynda fleirtölu á sama átt og eru þar
í hópi bæði orð með einu samhljóði eða fleiri í stofni auk nokk-
urra orða sem aðeins eru notuð í fleirtölu. Auk þess er sýnd beyg-
ing orðsins öxl sem dæmi um orð sem breyta -ö- í -a- í nefnifalli
fleirtölu. Að sjálfsögðu er svo einnig gerð grein fyrir viðskeyttum
orðum.
Eina beina ályktunin sem af flokkun einkvæðu orðanna má draga
er sú að sum orð mynda fleirtölu með -ar en önnur með -ir. En einnig
í elsta máli er regluleg beyging ö-stofna þegar farin að riðlast nokkuð. Frá þeim
tíma t.d. eru mörg dæmi um að upprunaleg ö-stofna orð hafi þá þegar verið farin að
mynda fleirtölu með -ir og oft eru til hlið við hlið ar- og /r-fleirtala af sama orði.
Mörg dæmi eru einnig um að ö-stofnar hafi fengið r- fleirtölu en oftast þó við hlið
ar-fleirtölu. Um ástæður þess að svona fór segir Bjorvand að ákveðin uppstokkun
hafi orðið og stefna málsins hafi orðið sú að greina að karlkyn og kvenkyn með
sérstökum endingum: -ar fyrir karlkyn en -ir fyrir kvenkyn. Þetta hafi þó ekki alveg
gengið eftir þar sem fleiri endingar hafi orðið frjósamar og á hann þar við endinguna
-r í kvenkyni. Hann segir að -ir hafi einkum verið frjósöm ending fyrir 1350, einkum
þó á tímabilinu 1200/1250-1350. Á þeim tíma hafi endingin verið nokkuð ráðandi
°g ýmist ýtt til hliðar ar- endingunni eða til hafi orðið tvímyndir. Hann fullyrðir
jafnframt að hefði þetta frjósemisskeið staðið lengur hefði ar- endingin getað horfið.
Hann leggur líka á það áherslu að þessi þróun hafi staðið lengi og jafnvel hafist um
750-800/850. Eftir 1350, að loknu frjósemisskeiði /'r-endingarinnar, varð -ar rfkjandi
ending f einstaka orði á ný. Bjöm K. Þórólfsson segir (1925:15) að í miðaldamáli
verði mörkin milli ö- og kvenkenndra f-stofna ennþá ógleggri en áður enda þótt
ö-stofnar varðveiti á þeim tíma sína gömlu fleirtöluendingu betur en síðar.