Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1997, Blaðsíða 237

Ritdómar 235
minni. Erfitt er líka að festa hönd á því sem höfundur kallar fastan sess. Um þetta seg-
ir hann (bls. vi):
Hér verða þær [fastar líkingar] taldar til orðatiltækja sem öðlast hafa fastan sess
í íslensku og eru notaðar aftur og aftur. ... Það er ýmsum vandkvæðum bundið
að ákvarða hvenær telja skuli likingu eða samanburðarlið svo fastmótaðan að
hann megi teija til orðatiltækis.
Slíkar viðmiðanir geta ekki verið greinimark sem skilja á milli tveggja gerða orðasam-
banda heldur felast einungis í þeim sérstakar upplýsingar sem í besta falli eru til fróð-
leiks. En allt þetta kallar á þá spurningu hverjum bókin sé ætluð. Um það segir höf-
undur (bls. xiii):
Verk þetta er einkum ætlað þeim sem hafa áhuga á tilurð orðatiltækja eins og þau
eru skilgreind í þessu verki, aldri þeirra og breytingum á merkingu og notkun.
Auðvitað er það markmið sérhvers höfundar að sem flestir geti notið þess sem borið
er á borð. En markhópurinn þarf að vera ljós. Séu það fræðimenn hefði formáli höf-
undar að ósekju mátt vera miklu rækilegri; þá ættu nákvæmar flokkanir, jafnvel enn
nákvæmari en í bókinni eru, mikinn rétt á sér. Séu það hins vegar áhugamenn eða hinn
svokallaði fróðleiksfúsi almenningur má spyrja hvort upplýsingar í formála séu of
miklar eða of litlar til að koma að raunverulegu gagni. Sú hætta er nefnilega raunveru-
leg að sé markhópurinn óskilgreindur þjóni ritið ekki tilgangi sínum til fulls.
Nú má enginn skilja orð mín svo að það eigi við um þetta rit. Þeir gallar sem ég
hef nefnt koma ekki í veg fyrir að ritið þjóni tilgangi sínum og þá fyrst og fremst með
góðu dæmasafni. Það er hins vegar skoðun mín að rækilegri formáli hefði aukið
fræðilegt gildi bókarinnar mjög; best hefði verið að höfundur hefði flokkað öll orða-
tiltækin í bókinni. Jafnframt hefðu fleiri skrár skipt máli. Lítum nánar á þetta.
Aftast í bókinni er tæplega hundrað síðna efnisskrá. Skráin, sem er í stafrófsröð
uppflettiorða eða flettna, er þannig upp byggð að innan sérhverrar flettu er raðað eftir
aðalorði eða fyrsta orði hvers orðatiltækis og millivísanir notaðar þar sem við á. Þetta
er best skýrt með dæmum; því verða flettur úr aðaltexta kannaðar í leiðinni. Það skal
tekið fram að ég kannaði allar flettur undir bókstafnum D; byggjast langflestar athug-
anir mínar í raun á þeim. Fyrsta flettan er dagamunur. Þar segir (bls. 95):
dagamun.ur, -ar, kk.et. 'mismunur á dögum; tilbreyting*
• gera sér dagamun 'gera sér e-ð til tilbreytingar (í mat eða öðru)‘.
=> Nú þegar prófunum er lokið skulum við gera okkur dagamun og fara út að
borða. — Hann er ekki smámunasamur um útlit sitt, gerir sér sjaldan dagamun í
klæðaburði. <= Orðatiltækið er kunnugt frá 18. öld: gera sér nokkurn dagamun
(OHR) og er líkingin augljós.
Eins og sjá má eru fyrst gefnar málfræðilegar upplýsingar um beygingu og merkingu.
Orðið er sýnt í nefnifalli (eintölu) þar sem nefnifallsendingin er afmörkuð; einnig eru
gefnar endingar kennifalla, hér eignarfalls eintölu. Því næst er mynd orðatiltækisins