Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1997, Blaðsíða 246

244
Ritdómar
o. m. fl. En hér eru þó ýmis sker sem á má steyta (sbr. hrosshá, hrosshár en hrossa-
kjöt, hrossatað', kertisstubbur en kertastjaki, o. s. frv.).
Þó hljóta stundum að vakna efasemdir og spurnir hjá mörgum manninum um það
hvaða orðasambönd séu tæk í móðurmáli hans. Er t. d. unnt að segja mjótt/breitt hús
eða hlýr bœr/gluggil
Vitað er að úr þvr' fleiri þáttum sem eitthvað er undið, þeim mun hættara er við að
minni manna skjöplist varðandi samsetningu þess og jafnvel (sjaldnar að vísu) notk-
un. I tungumálum er hér fyrst og fremst um að ræða föst orðatiltæki, málshætti, orð-
tök og fleyg orð, en þau eru ósjaldan rangt með farin (sbr. Berkov 1997:106-107).
Yfirleitt gera orðabækur málsháttum og orðtökum góð skil, svo sem þarfaþingið ís-
lensk orðabók (1983), og veita notanda þá vitneskju sem hann sækist eftir.
Þá geta setningarleg sérkenni orða einatt vafist fyrir málhafa, enda kennir þar mar-
gra grasa. Dæmi: mig (þó oft mér) vantar œfingu, honum er auðsýndur mikill heiður
með því að vera boðið á þingið; á íslandi, hér á landi en íþessu landi; á Spáni en í
Portúgal, o. s. frv.
Lengi vel var ein stór eyða í annars blómlegum garði íslenskrar orðabókargerðar:
Það vantaði fullnægjandi safn fleygra orða. Tvær bækur sem komu út í byrjun þessa
áratugar —• íslensk orðsnilld (1990) og Vel mœlt (1992) — hafa að vissu marki bætt
úr þessum skorti.
Annað meginhlutverk orðtengslabókar á að vera að gera sem fyllsta grein fyrir
frelsi orðasafnseininga málsins til að tengjast hver annarri. Orðabókin þarf m.ö. o.
ekki aðeins að leysa úr efasemdum og ieiðrétta villur eins og að framan er greint,
heldur ber henni einnig að tilgreina ótvíræða eða augljósa hluti. Vitanlega verður það
aldrei gert til fulls. Mörg orð eru þannig vaxin að unnt er í hæsta lagi að skilgreina teg-
undir þeirra orða sem flettan getur tengst, en jafnvel slík upptalning getur sjaldnast
orðið tæmandi. Hér verður sem sagt árekstur milli þess markmiðs að gera tengslagildi
sem best skil og þeirrar viðleitni höfundar að bera ekki á borð augljósar staðreyndir
að óþörfu.
Þetta má sýna með afar einföldu dæmi. Flestir efniskenndir hlutir eru einhvern
veginn á litinn og því geta nafnorð sem vísa til þeirra staðið með lýsingarorðum sem
tákna lit. í ræðu og riti geta því komið fyrir orðasamböndin gul (rauð, blá, svört, brún,
hvít o. s. frv.) (orða-, les-, lestrar- o. s. frv.)bók. Jafnframt er ljóst að vissir hlutir hafa
takmarkað litaval, sumir mjög svo takmarkað (hér undanskiljum við náttúrlega
skáldamál). Hestur getur t. d. ekki verið verið grœnn eða blár, en það getur bíll verið.
Önnur tegund lýsingarorða með afar vítt tengslagildi eru þau sem tákna afstæður og
eiginleika í rúmi (stærð, þyngd o. þ. h.), sbr. lítil bók, hátt tré, breið gata, þungt borð,
djúpt vatn o. s. frv. Þetta eru ósköp hversdagsleg sannindi en skipta samt reginmáli.
Sérhver meðlimur málsamfélags veit af eigin reynslu hvaða eigindir fyrirbæra raun-
verunnar geta farið saman. Ekki má heldur gleyma því að slíkur samþýðanleiki er að
verulegu leyti háður hlutlægum aðstæðum í hverju málsamfélagi fyrir sig. f íslensku
málsamfélagi er ekkert við orðasambandið blátt þak að athuga, enda er sjálft fyrir-
brigðið altítt hérlendis, en rússneska jafnheitið sinjaja krysa er afar sjaldgjæft (og
e. t. v. ekki til).