Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2004, Page 14

12
Haraldur Bernharðsson
breytingum? Er þarna ef til vill að finna leifar fornra beyginga sem
varðveist hafa í ömefnum en em aftur á móti horfnar í samnöfnum?
Eða er þetta vitnisburður um sérstaka beygingarþróun sem einskorð-
ast hefur við örneíni? Hvernig stendur þá á því að örnefni þróast á
aðra vegu en samnöfn?
Hér verður leitast við að svara þessum spurningum. Fyrst verður
gefið yfirlit um helstu dæmi um þessi beygingareinkenni fleirtölu-
ömefna (2. kafli). Þá verður ijallað um notkunarsvið örnefna (3. kafli)
og um sérstöðu örnefna þegar kemur að áhrifsbreytingum (4. kafli).
Loks verður (í 5. kafla) leitast við að skýra þá þróun sem átt hefur sér
stað í fleirtöluörnefnunum og færð að því rök að þessum sérkennum
megi lýsa sem áhrifsbreytingum.1
2. Sérkenni í beygingu nokkurra fleirtöluörnefna
2.1 Karlkynsorð verða kvenkyns
Á Norðurlandi hefur lengi þekkst að kvenkenna fleirtöluörnefni, aðal-
lega bæjanöfn, sem annars staðar á landinu eru karlkyns; þessu fylgir
eðlilega kvenkynsbeyging örnefnanna. Sænski fræðimaðurinn Jan
Nilsson hefur manna mest rannsakað íslensk fleirtöluörnefni og er hér
mjög stuðst við rannsókn hans frá 1975. Dæmunum hjá Nilsson
(1975), sem flest em úr Eyjafirði og nærsveitum, má skipta í þijá megin-
flokka:
(2) a. Karlkynsorð með nf. ft. -ir (/-stofnar og «-stofnar) verða kven-
kyns og fá þf. fit. -ir (ekki síst í fjölda samsettra orða með síðari
1 Meginefni þessarar greinar kynnti ég í fyrirlestri í Málfræðimálstofii í Háskóla
íslands 22. nóvember 2002 og á The 22nd East Coast Indo-European Conference
(ECIEC) er haldin var við Harvard-háskóla 9.-12. júní 2003. Þátttakendum þar kann
ég bestu þakkir fyrir umræður og ábendingar. Svavari Sigmundssyni og Jónínu Haf-
steinsdóttur á Örnefnastofnun íslands þakka ég aðstoð við öflun gagna í skrám stofn-
unarinnar. Guðrún Þórhallsdóttir, Höskuldur Þráinsson, Jóhannes Bjarni Sigtryggs-
son, Kjartan Ottosson, Svavar Sigmundsson og tveir ónafngreindir ritrýnar tímaritsins
lásu eldri gerð greinarinnar og þakka ég þeim gagnlegar ábendingar; þau bera þó vita-
skuld enga ábyrgð á göllum sem enn kunna að finnast. Verk þetta var styrkt af Vís-
indasjóði Rannsóknamiðstöðvar íslands.