Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2004, Síða 99

Baráttan um orðin
97
Sumir vilja lýsa þessu ferli sem svo að orð séu gerð að bannyrðum,
tabúorðum, og ný skrauthverf orð sem fela eða milda hið Ijóta merk-
ingarmið tekin upp í staðinn. Þau hljóti hins vegar fljótlega sömu ör-
lög og orðin sem þau leystu af hólmi þar sem oftast sé aðeins um að
ræða yfirborðsfórðun hins blákalda veruleika. Endumýjun orða sé því
tilgangslítil því breytt orðanotkun breyti sjaldnast viðhorfum samfé-
lagsins til þeirra hópa sem verið sé að vernda. Að amast við því að fólk
noti orð sem ekki teljist pólitískt rétt samkvæmt hugmyndafræði til-
tekinna samfélagsafla sé ekkert annað en ritskoðun (sjá Frost 1997:
12-32; Cameron 1995:116-165).13
Aðrir telja hins vegar að það sé sjálfsögð kurteisi og virðing við
fólk að nota ekki niðrandi og niðurlægjandi orð sem svíður undan og
því sé endurnýjun orða réttmæt. En annað býr einnig að baki slíkum
aðgerðum hjá samtökum ýmissa minnihlutahópa sem á síðari tímum
hafa í auknum mæli látið að sér kveða og knúið á sjálfir um umskipti
gildishlaðinna orða. Þetta er einn liður í réttindabaráttu þeirra og
byggir á þeim hugmyndum að tungumálið hafi áhrif á veruleikaskynj-
un fólks og því sé unnt að hafa áhrif á hugsun og viðhorf fólks með
því að breyta orðfærinu: skipta um orð eða breyta merkingu orða.14
Þetta er einna þekktast úr kvennabaráttunni og hefur líklega verið
gengið lengst fram í þessum efnum þar. Skýr dæmi um það eru breyt-
speglar vel þjóðfélagsbreytingar síðustu ára svo og breytt viðhorf til Qöl-
skyldumunsturs, sbr. kafla 3.1.
13 Umræða um slíka pólitíska rétthugsun (e. political correctness), eins og þessi
hugmyndafræði er gjarnan kölluð, aðallega þó af gagnrýnismönnum hennar (sbr.
Cameron 1995:122-127), hefur fyrst og fremst átt sér stað í Bandaríkjunum og á síð-
ustu tímum í vaxandi mæli á meginlandi Evrópu. Fremur lítið hefur farið íyrir henni
hér á landi — enn sem komið er.
14 Þessar hugmyndir eru endurómun af þeirri kenningu sem nefnd hefur verið
mállega afstæðishyggjan (e. the linguistic relativity hypothesis) eða einfaldlega Sap-
ir-Whorf tilgátan eftir hugmyndasmiðum hennar. í stuttu máli felst kenningin í því að
skynjun okkar á umhverfinu sé skilyrt af tungumálinu, það hafi því afgerandi áhrif á
hugsunina. Veruleikaskynjun mannsins sé m.ö.o. afstæð því hún sé háð móðurmáli
hvers og eins. Kenning þessi átti verulegu fylgi að fagna í málvísindum á fyrri hluta
20. aldar en nýtur ekki lengur mikillar hylli, a.m.k. ekki í sinni róttækustu mynd (sbr.
Wardhaugh 1998:215-223 og Linell 1982:56-64).