Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2008, Qupperneq 96

94
Þorsteinn G. Indriðason
íslenskan hýsir íjölmörg viðskeyti en misjaiht er hversu lifandi eða virk
þau eru. Sum þeirra eru vel virk og notuð til þess að mynda ný orð eftir
þörfum en önnur eru óvirk; arfur frá sögulegum tíma og orðin svo
samgróin rót að enginn hefur tilfmningu fyrir því lengur að þama sé um
viðskeyti að ræða, þótt sögulegir málfræðingar viti að svo hafi verið. Við
getum tekið dæmi til þess að sýna þennan mun sem er á milli viðskeyta
með því að skoða eftirfarandi hluta af yfirliti ffá Eiríki Rögnvaldssyni
(1984:96-97, tekið eftir Bimi Guðfmnssyni 1937:153-154):
Orð Forskeyti Rót Viðskeyti Stofn Ending
mold mol- -á- mold
glaður gla- -ð- glað- ur
göfga göf- -g- göfg- a
afl af- -1- afl
karl kar- -1- karl
sími sí- -m- sím- i
mylsna myl- -sn- mylsn- a
andbyr and- byr andbyr
Viðskeytin sem talin em upp í (2) em af sögulegum rótum mnnin og
ekki virk í huga málnotandans. Með því er átt við að maður getur
t.a.m. ekki nefnt neitt nýlegt dæmi um orðmyndun með viðskeytinu -d
eða viðskeytinu -/ í íslensku. A sama hátt er erfitt fyrir venjulega mál-
notendur að greina þessi viðskeyti frá rót. I yfirliti Bjöms Guðfmns-
sonar, sem dæmin í (2) em tekin úr, er þó einnig að finna önnur
viðskeyti sem væntanlega er auðveldara að greina frá rót án sérstaks
málfræðilærdóms. Má þar nefna -and, -ing, -ng og -ul í orðunum gef-
and-i, kerl-ing, göf-ug-ur og för-ul-l. Teljast þessi viðskeyti þá frem-
ur til virkra viðskeyta? Og hvað skilur á milli virkra og óvirkra við-
skeyta og hvemig vitum við það?
Virkni viðskeyta er oftast metin eftir fjölda þeirra orða sem þau
mynda. Spumingin er sú hvort þetta sé nægilega góður mælikvarði á
virknina og hvað sé í raun verið að mæla með slíkum orðatalningum.
Eða duga aðrir mælikvarðar e.t.v. til þess að ákvarða virknina? Virk
viðskeyti em einnig auðkennanleg á því að þau bæta einhverju nýju