Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2008, Side 173

Hallgrímur Scheving og staðbundinn orðaforði 171
derra ‘derraðu þig = hertu þig. Austanmál.’ Dæmi Hallgríms er hið
eina í RM í þessari merkingu. Önnur eru í merkingunni ‘vera mikill á
lofti’. Ekkert dæmi er í TM um merkinguna ‘herða sig’ en B1 hefur
hana af AustQörðum (1920-1924:130). Hann merkir hana ekki „Sch“
eins og hann gerir oftast ef hann hefur tekið upp úr handriti Hallgríms
og er því hugsanlegt að hann hafi hana frá BMÓ þótt mér hafi ekki
tekist að finna heimild um það. JÓlGrv virðist ekki þekkja orðið. í ÍO
(1983:134) er merkingin ‘herða sig’ gefin sem ein af fleiri en ekki
merkt staðbundin. ÁBIM hefur elst dæmi frá 19. öld og gæti það hvort
heldur er verið úr vasabókum BMÓ eða frá Hallgrími. Hann merkir
notkunina ekki staðbundna en það er ekkert óvanalegt hjá honum
þegar skýringar eru fleiri en ein. Enn sem komið er eru einu heimild-
irnar af Austurlandi.
ekitrog ‘Austanmál, trogberi norðanmál’. í RM er aðeins eitt dæmi
um ekitrog fyrir utan dæmi Hallgríms. Það er í sögu af Mjóa-
fjarðarskessunni sem prentuð er í þjóðsögum Jóns Ámasonar. Engin
heimild er í TM og hvorki B1 né JÓlGrv hafa þessa flettu. í ÍO er eki-
h'og ekki fletta en gefnar em samsetningamar ekihestur ‘vagnhestur’,
ekileið ‘ökuleið’ og ekileiði ‘ökufæri, sleðafæri’ (1983:172). Orðin
eru ekki merkt staðbundin. í B1 er flettan eki og gefín við skýringin
‘Læs’ (1920-1924:162). ÁBIM nefnir ekihestur og ekileið undir flett-
unni ekja ‘hlass, æki; ökutæki; akstur’ (1989:149) og vísar í aka og
æki (1). Æki (1) er merkt 19. öld og er merkingin sögð ‘(vagn)hlass;
ökutæki; ökufæri’ (1989:1215), þ.e. nánast hin sama og í eki.
í RM em þrjú dæmi um eki, þar af eitt frá Hallgrími. Þar stendur:
>,Þar fór maðr með eki austanmál“. Önnur heimild var úr þjóðsögum
Jóns Ámasonar í frásögn úr Norður-Múlasýslu. Þriðja dæmið er úr
Gsitatíubók og er merkingin óljós. Ein heimild er í RM um ekileiði og
er hún úr tímaritinu Múlaþingi í frásögn frá Héraði. í vasabók BMÓ
(V:26) er skráð við eki: „það sem ekið er, viðareki. Austf.“. Þær heim-
hdir sem fundist hafa um eki og fýrri samsetningarliðinn eki- benda
ahar til Austurlands og styðja upplýsingar Hallgríms.
Ef ceki er skoðað í RM em um það allmargar heimildir og benda
flestar þeirra til Norðurlands. Þar er meðal annars ein frá Hallgrími: