Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2008, Page 189

Staðbundin heiti á sjávardýrum í Fiskafræði Jóns Ólafssonar 187
búra“ (bls. 54). Fylgir síðan lýsing sem er áþekk þeirri á búrhval nema
dumi er líkt við marhnút að sköpulagi og sagður hafa hom og bein. í
báðum tilvikum er lögð áhersla á gagnsemi lýsisins fyrir heilsu
manna. Sjálf lýsingin og orð Jóns um dumi sem „annað hvalakyn“
bendir til sérstaks afbrigðis búrhvals en breytir því ekki að Jón hefúr
vafalítið heimildarmann fyrir því að búrhvalur, a.m.k. sum afbrigði,
hafi verið kallaður durnir á norðanverðum Vestfjörðum.
I eiginhandriti Áma Magnússonar um sjaldgæf og sérstök orð,
Voculœ islandicæ rariores nonnullæ, sem mörg hver em merkt
ákveðnum landsvæðum, er að finna orðið durnir (sjá Áma Magnússon
1930:237-254). Dumir er sagður vera höfúðstór hvalur sem heiti öðm
nafni búri eða búrhvalur. Lýst er hvemig ambrið rennur úr hausnum á
hvalnum þegar opnaður er og hvemig menn safna því storknuðu úr
sjónum. Fram kemur að Ámi hafí séð þetta með eigin augum á
Þingeyri árið 1710. Lýsingin bendir til þess að þetta hafi verið fram-
andi fyrir Áma og eflaust hafa menn þar notað heitið durnir um hval-
inn. Að Ámi tekur þetta orð með í orðalista sinn og sér auk þess
ástæðu til að bæta við öðmm og almennari heitum gefúr vísbendingu
um að durnir hafi verið lítt þekkt orð annars staðar en þar vestra.
Nokkur dæmi em um orðið durnir í RM frá öllum tímum en ekkert
þeirra bendir hins vegar til þess að orðið sé bundið tilteknum lands-
hluta. Af dæmunum má ráða að durnir sé eitt af mörgum heitum sem
til em um búrhval enda í þeim sumum nefnd í sömu andrá heiti sem
nauthvalur, morðhvalur og skarði. TM geymir engin dæmi um orðið
í þessari merkingu en þar var eitt dæmi um orðið í merkingunni ‘hóll’
sem hugsanlega má líta á sem afleidda út frá sköpulagi hvalsins. Orðið
fínnst í öllum orðabókum í merkingunni ‘búrhvalur’ en þar er heldur
engar vísbendingar að finna sem benda til staðbundinnar notkunar.
Vegna dæmafæðar er því ekki unnt að staðfesta að orðið durnir um
búrhval hafi verið bundið við Vestfirði norðanverða.
gedda Geddu er lýst á tveimur stöðum í Fiskafræðinni. Önnur lýsing-
in á við tiltekið afbrigði af lúðu sem nú er betur þekkt undir heitinu
skrápflúra (bls. 47) en ekkert er þar minnst á staðbundna útbreiðslu
orðsins. Gedda sem eitt fjölmargra orða um þennan tiltekna físk þekk-