Vera - 01.12.1986, Page 18

UTBURÐUR
Þegar ég las þaö í hiröisbréfi biskups nú í haust aö
hann teldi einungis stigsmun en ekki eðlis á fóstur-
eyðingum af félagslegum ástæöum og útburði
barna, þá varð mér ósjálfrátt hugsaö til fyrirlesturs
sem ég hlustaði á í Danmörku fyrir tæpum 6 árum.
Fyrirlesturinn fjallaði einmitt um dulsmál, eða útburð
barna, og var fluttur af Beth Grothe Nielsen kennara
í refsirétti við lagadeild Kaupmannahafnarháskóla.
Hafði hún fengist við að rannsaka þessi mál í Dan-
mörku og náði rannsókn hennar allt aftur í heiðinn sið
og fram til dagsins í dag. Minnug þessa fyrirlesturs
fannst mér samlíking biskups fjarri öllu lagi.
Þaö sem varö til þess að Beth hóf þessa rannsókn var ekki ein-
göngu forvitni fræðimannsins heldur ekki síöur löngunin til að
skilja aðstæður kynsystra sinna í nútíð og fortíð. Aðstæður sem
verða þess t.d. valdandi aö konur grípa til þess örþrifaráðs að
bera út nýfædd börn sín. Það sem kom henni af stað voru fréttir
í fjölmiðlum um útburð í danska velferðarríkinu. Skólataska sem
innihélt lík af nýfæddu barni haföi fundist á óbyggðu svæði á Jót-
landi. Lögreglan hóf auðvitað leit að móður barnsins og varð lítið
ágengt þar til bráðung skólastúlka brotnaði saman og viður-
kenndi að fyrra bragði að hafa fætt barn á laun, stungið því í skóla-
tösku sína og síðan fleygt henni. Hafði hún haldið því leyndu að
hún væri með barni vegna ótta við refsingu og útskúfun foreldra
sinna sem voru strangtrúaðir. Þótt ótrúlegt megi virðast hafðL
henni tekist það svo vel að enginn fetti fingur út í ástand hennar.
Áhrif siðaskipta
í fyrirlestri Beth kom fram að útburður barna var heimilaður í
heiðnum sið en engu að síður mun hann hafa verið mjög fátíður.
Valdið til að ákveða barni líf eða dauöa var í höndum föðurins og
mun örbirgð oftast hafa verið um að kenna þegar barn var borið
út. Með kristni var lagt bann við útburði en framan af mun það
fyrst og fremst hafa verið kirkjan en ekki hið veraldlega vald sem
hafði áhuga á þessu máli. Útburður mun heldur ekki hafa verið
neitt sérstakt vandamál á þessum tíma enda viðurkenndi
kaþólska kirkjan svo að segja óskilgetin börn. Voru kirkjunnar
menn enda ekki barnanna bestir í þeim efnum. Beth hélt því hins
vegar fram að á þessu hafi orðið talsverð breyting við siðaskipti
og útburður hafi þá aukist.
Ástæðunafyrir þessu sagöi hún þá, að afstaðan til hjónabands-
ins breyttist samhliða því sem prestar fengu heimild til að kvæn-
ast. Hreinleiki hjónabandsins varð mjög mikilvægur og var stíft
eftir því gengið að ekki væri um skyldleika milli hjóna að ræða.
Mátti fólk sem var skylt í fjórða lið t.d. ekki ganga í hjónaband sem
auðvitað skapaði mikil vandamál í einangruðu bændasamfélagi.
í sumum sveitum gat orðið erfitt að finna sér maka þannig að ekki
væru meinbugir á hjónabandinu. En náttúra mannsins er söm við
sig og því varð þetta til þess að óskilgetnum börnum fjölgaði tals-
vert. Samhliða þessu varð krafan um skírlífi mun ákveðnari en
verið hafði. Síst létti það fólki lífið enda gat verið ýmsum vand-
kvæðum bundið fyrirfátækt fólk að ganga í hjónaband. Mun harð-
ar var nú tekið á öllum þessum brotum en áður og löggjöf öll frem-
ur ómannúðleg.
Hinar íordæmdu
Það var einmitt á þessum tíma sem hinn ógnvekjandi Stóridóm-
ur var innleiddur á íslandi eða nánar tiltekið árið 1564. í honum
voru m.a. ákvæði um sektarupphæðir fyrir hórdóm og frillulífi. Var
ákveðin sekt fyrir fyrsta hórdómsbrot sem tvöfaldaðist fyrir annað
brot og fylgdi þvi stórhýðing að auki. Konum sem frömdu hórdóm
í þriðja sinn skyldi drekkt. Þá voru þar ákvæði um að konur sem
förguðu nýfæddum börnum sínum í dulsmáli skyldu teknar af lífi.
Þessar konurfengu ekki kirkjulegagreftrun heldurvoru þær, eins
og Beth orðaði það, „dysjaðar eins og sjálfdauðar skepnur".
Segir hún jafnframt að það hafi verið skoðun almennings að þess-
ar konur væru fordæmdar.
í lok 18. aldar var aftökum vegna dulsmála hætt og segir Beth
að þá hafi ævilöng fangavist komið i staðinn. Var þróunin hér á
landi mjög svipuð og mun síðasta aftakan í slíku máli hafa átt sér
stað árið 1790. Frumorsökin fyrir þessari breytingu taldi Beth
vera þá, að þörfin fyrir vinnuafl jókst og það var ekki lengur hag-
kvæmt að taka af lífi konur sem gátu fætt af sér fleiri börn fyrir
samfélagið. Það var þörf fyrir fleiri vinnufúsar hendur. Þessi til-
gáta hennar er í takt við ýmsar kenningar um að löggjöf varðandi
börn og barneignir sé eins og hvert annað hagstjórnartæki í hönd-
um valdhafa. Hefur m.a. verið á þetta bent i tengslum við umræð-
una um fóstureyðingalöggjöfina hér sem erlendis.
Skömm og örbirgð
Það hafa ýmsir orðið til að skrifa sitthvað um útburð barna hér
á landi og má í því sambandi t.d. nefna Önnu Sigurðardóttur. Þá
var nýlega skrifuð kandítasritgerð í sagnfræði við Háskóla íslands
um þettaefni. Heitir ritgerðin „Dulsmál á íslandi 1600—1910" og
er eftir Má Jónsson. Þar kemur m.a. fram að dulsmál hafa verið
nokkuð algengur glæpur hér á landi og nefnir hann sem dæmi að
á 19. öld hafi verið dómtekin 20 morðmál en 30 dulsmál. Um
fjölda þessara mála hefur hann annars það að segja að á 17. öld
voru upplýst 23 dulsmál, 33 á 18. öld, 30 á þeirri 19. og 5 á 20.
18