Ritmennt - 01.01.2001, Blaðsíða 118

INGI SIGURÐSSON
RITMENNT
er annars vegar, hve miklar hugmynda-
fræðilegar nýjungar fólust í stefnunni, og
hins vegar, hve náin tengsl eru á milli upp-
lýsingarinnar og ýmissa annarra hugmynda-
stefna, sem hátt bar á 19. og 20. öld. Banda-
ríslci hugmyndasögufræðingurinn Franlclin
L. Baumer er einn þeirra fræðimanna, sem
fjallað hafa um tengsl upplýsingarinnar og
hugmyndastefna, sem voru ofarlega á baugi
á 19. öld. Hann talar í bók sinni, Modern
European Thought. Continuity and Change
in Ideas, 1600-1950, um
... a world of ideas that although roughly
contemporaneous with the Romantic World,
nevertheless clashed rather sharply with it. I
have called this world the New Enlightenment
because of its similarity, in mood and general in-
tent, if not always in doctrine, to the old En-
lightenment of the eighteenth century. Its chief
proponents were the English Utilitarians and
Radicals ... the French Positivists, the Young
Hegelians of Germany, and assorted "realists,"
scientists, liberals, and socialists everywhere in
Europe. Despite some cross fertilization, these
groups obviously constituted no sort of family.
Nevertheless, they had something in common;
in different ways and degrees they all carried the
spirit of "enlightenment" into the midnine-
teenth century.2
Baumer fjallar svo nánar um, í hverju tengsl
„gömlu" upplýsingarinnar, sem hann kallar
svo, og hinnar „nýju" séu fólgin. Hann seg-
ir:
In brief, the New Enlightenment, taken as a
whole, exhibits many of the same general trends
as the Old Enlightenment: the same aversion
from the supernatural and from metaphysics;
the same emphasis on science and "free
thought" (in the sense of criticism of the religi-
ous tradition); the same preoccupation with
social problems and social activism; the same
optimism about human naturc and history.3
Baumer ræðir síðan urn ákveðinn blæ-
brigðamun á „nýju" upplýsingunni og hinni
„gömlu". Síðar í bókinni talar hann um, að
ýrnis einkenni hinnar nýju upplýsingar séu
einnig sltýr á síðari helmingi 19. aldar.
Hann gerir þó þann fyrirvara, að mikilvæg-
ur munur sé fólginn í því, að hugmyndin
um þróun lífs á jörðinni, sem reyndar var
ekki algert nýmæli, hafi haft mikil áhrif á
hugmyndaheim Evrópubúa á þeim tíma
(bók Darwins um uppruna tegundanna lcom
fyrst út 1859).4
I umfjöllun um hugtakið nýja upplýsing-
in leggur sænski hugmyndasögufræðingur-
inn Tore Frángsmyr áherzlu á, hve mikil
áhrif þróun náttúruvísinda, þar með iðn-
byltingin, og allar þær uppfinningar, sem
fram hafi komið, hafi haft á hugmyndaheim
Vesturlandabúa á síðari helmingi 19. aldar.
Mat hans á hinu hugmyndasögulega sam-
hengi er í grundvallaratriðum í samræmi
við mat Baumers.5
Fyrri heimsstyrjöldin varð mjög til þess
að draga úr bjartsýni Evrópubúa og trú
þeirra á framfarir. Eftir fyrri heimsstyrjöld
og til þessa dags hefur verið mjög misjafnt,
að hvaða marki hugmyndir, sem tengja má
upplýsingunni, hafa mótað stefnu ráða-
manna í einstökum ríkjum á hverjum tírna.
Heimsstyrjaldirnar, kjarnorkuvá, mengun
og rnargt fleira hefur leitt til þess, að marg-
ir einstaklingar og hópar af síðustu kynslóð-
um hafa ekki fest trú á, að þróun vísinda og
2 Franklin L. Baumer. Modern European Thought,
bls. 302.
3 Sama rit, bls. 304.
4 Sama rit, bls. 337.
5 Tore Frangsmyr. Framsteg eller förfall, bls. 169-70.
114