Ljósmæðrablaðið - 15.12.2009, Side 16

Queen Mother's spítalanum var sérstök
„sónar “deild með nokkrum ómtækjum
og var eðlisfræðingur alltaf á staðnum
til að stilla tækin og sjá til þess að þau
væru í sem besta lagi. Eftir mánaðardvöl
á Queen Mother's spítalanum hélt þjálf-
unin áfram hjá Jóni Hannessyni. Það
voru mikil viðbrigði við koma heim frá
Skotlandi, þar sem mörg tæki voru til að
skoða með og tækin alltaf í toppstandi
og vinna svo á einni vanbúinni stofu á
Kvennadeildinni, þó tækið væri gott á
þeirra tíma mælikvarða. Tæknimenn
spítalans með Andrés Má Magnússon
eðlisfræðing fremstan í flokki, reyndu
að gera sitt besta, en önnur okkar (MH )
hugsaði oft þegar heim var komið “hvað
er ég búin að koma mér í ?“, þegar tækið
lét illa og var, svo vitnað sé í Jón Hann-
esson, eins og „lofnetslaust sjónvarp”.
Sigurður S. Magnússon hafði samt fulla
trú á ljósmæðrunum og vildi að þær
skuldbindu sig til starfans í 10 ár. Þó að
þeim hafi vaxið það í augum þá, eru árin
er nú orðin 26 sem annar höfunda þess-
arar greinar hefur starfað við ómskoðun.
Við héldum áfram vegna brennandi
áhuga og allt var gert til að halda tækj-
unum gangandi.
Ljósmæðumar fóru mjög fljótt að
skoða sjálfstætt. Jón vann tvo morgna í
viku og annan morguninn voru einungis
gerðar legvatnsástungur, en hinn var hann
við ómskoðanir. Fyrst í stað var einungis
konum sem lágu á meðgöngudeild sinnt
eða þeim sem komu á deildina vegna
blæðinga eða verkja. Mikil ásókn var
þó í þessa nýju tækni og læknar sem
höfðu verið erlendis við nám og kynnt-
ust þessum rannsóknum þar, vildu nýta
þær hér. Þess vegna var nauðsynlegt að
fleiri menntuðu sig í þessum fræðum um
leið og ný tækni, hreyfiómmyndagrein-
ing (e. real-time ultrasound scanning)
kom fram á sjónarsviðið upp úr 1980. Þá
varð tæknibylting, ekki síst til að greina
eðlilega líffræði fóstursins og afbrigði
frá því. Ljósmæðurnar tvær fóm á viku
námskeið í febrúar 1983 til Royal College
of Obstetricians and Gynaecologists í
London þar sem farið var yfir eðlisfræði
ómunar og lífeðlisfræði, fósturfræði og
tæknilega þætti í framkvæmd ómskoðana
og það varð starfinu veruleg lyftistöng.
Tækin og tæknin
I upphafi vom tækin ólík þeim sem
við þekkjum í dag. Þau vom stór og þung
í meðfömm, þurftu mikið rými, byggðu
á katóðutækni sjónvarpanna og gáfu
frá sér mikinn hita. Fyrsta myndformið
voru kyrrmyndir, svonefndar A- (einföld
Jón Hannesson að skoða með fyrsta "Real
Time Scan ” tœkinu.
einvíddarmynd til að nota við mælingar)
og B-mynd (samsett tvívíddarmynd), sem
mætti líkja við stillimynd á gömlu svart-
hvítu sjónvarpi. Tækið á Kvennadeild
Landspítalans og var lengi vel eina tækið
sem til var á landinu. Það var frant-
leitt af fyrirtækinu Nuclear Enterprises
í Glasgow og var fyrst notað til að meta
meðgöngulengd í vafatilvikum, greina
fjölbura og fylgjustaðsetningu. Þetta tæki
byggði á einni þunnri kristalflögu sem
sendi frá sér og tók við hljóðbylgjum
af hárri tíðni, 1,0-2,5 milljón sveiflum
á sekúndu og með því að safna saman
upplýsingum frá þessum eina kristal
mátti byggja upp kyrrar myndir af marg-
földu endurkasti vefjanna, en með A-
myndunum mátti líka greina hreyfingu,
svo sem hjartslátt og mæla hraða hreyf-
inganna (telja hjartaslögin) og þannig sjá
líf í móðurkviði snemma á meðgöngu
(Mynd 2). Þá varð fljótlega ljóst að
greina mátti mjög alvarlega vanskapnaði,
svo sem vatnshöfuð og heilaleysi, með
tækinu.
Fyrsta tækið sem sýndi hreyfimyndir,
„real time scan”, kom á Kvennadeild-
Gamla kyrrmyndatækið.
ina árið 1983. Sú tækni var byggð á því
að með röð af kristalflögum, 20-30 alls,
voru hljóðbylgjur sendar inn í líkamann
og tekið á móti þeim aftur um leið með
miklum hraða á víxl frá einni kristalflögu
til annarrar. Með tölvutækni mátti breyta
hljóðinu í samsetta mynd þar sem hreyf-
ing, til dæmis fóstursins eða fósturhjart-
ans, sást um leið. Þróun þessara tækja
hefur fleygt fram á síðasta aldarfjórðungi
með síauknum myndgæðum sem byggj-
ast á mörg hundruð samhæfðum krist-
alflögum í hverjum ómhaus og marg-
falt fullkomnari tölvutækni við úrvinnlu
ómmerkja og uppröðun þeirra í myndir
sem eru af hárri upplausn og gæðum, sem
má stýra með innbyggðum breytingar- og
úrvinnslumöguleikum í tölvukerfunum
sem tækin byggja á (Mynd 3). Nýjustu
tækin eru lipur og þægileg í notkun, þó
enn þurfi rými í kringum þau vegna hita
sem stafar frá þeim. Tækin eru heldur
ekki einföld í meðförum ef ná á bestu
gæðum úr þeim. Tækið eitt er aðeins hluti
af greiningunni, þekking, þjálfun og öguð
fastmótuð vinnubrögð eru skilyrði fyrir
því að unnt sé að nýta tæknina þannig
að greiningarmöguleikar hámarkist. Það
getur verið auðvelt að læra nokkur frum-
atriði tæknilegs eðlis, en velmenntaður
og þjálfaður mannshugur skiptir eins
miklu máli og tæknin, auk ákveðins og
nauðsynlegs hæfileika til að skynja og
vinna í tvívíddarumhverfi myndefnisins
og breyta því í þrívíddarskilning um leið
og skoðað er (e. dynamic scanning). Þetta
er enn meginatriði og verður svo áfram.
Nýjustu tækin eru með möguleika á
tvívíðri (enn langalgengasta og nota-
drýgsta myndgerðin), þrívíðri (notuð við
sérstakar aðstæður) og fjórvíðri (tíminn
er fjórða víddinn) myndtækni, auk Dopp-
ler endurkasttækni. Þrívíddarómun er
enn sem komið er ekki mikil viðbót við
hefðbundna tvívíddar ómskoðun, en er
þó notuð við einstaka skoðanir eins og
þegar greina þarf nákvæmar klofna vör,
útlimagalla eða einstaka galla á heila.
Þessi myndtækni hefur líka víða verið
notuð í hreinni sölumennsku sem á ekkert
skylt við notkun í greiningarskyni.
Breytt viðhorf til skoðana.
Arið 1984 kom Reynir Tómas
Geirsson til starfa við Kvennadeildina frá
Skotlandi, en hann hafði mikla reynslu í
ómskoðunum og fósturgeiningu. Dokt-
orsritgerð hans fjallaði um ómrannsóknir
á stærð og rúmmáli legs og fylgju og
fósturvexti við ýmsar aðstæður (1).
Reynir vann að því í samstarfi við
Olaf Olafsson þáverandi landlækni,
16 Ljósmæðrablaðið - Desember 2009