Ljósmæðrablaðið - 15.12.2009, Síða 18

kimun með hnakkaþykktarmælingu
(11,12,13,14). Fyrir áhuga og frumkvöð-
ulstarf Guðlaugar Torfadóttur, liffræð-
ings (1946-2007) og í samvinnu við Jón
Jóhannes Jónsson, lækni á sameinda- og
lífefnafræðideild rannsóknasviðs Land-
spítalans hófst uppbygging á svonefndu
samþættu líkindamati þar sem prót-
ínin beta-hCG og PAPP-A (pregnancy
associated plasma protein A) voru mæld í
móðurblóði samhliða hnakkaþykktarmæl-
ingunni og notaðar ásamt aldri móður til
að meta líkur á litningafrávikum (15).
Þetta var gert í samvinnu við stofnanir í
London, þ.m.t. áðumefnda Fetal Medicine
Foundation, stofnun sem samhæfir og sér
um gæðaeftirlit með hnakkaþykktarmæl-
ingum, þjálfar og viðheldur menntun
þeirra sem við þetta vinna, án ágóða. Alls
hafa 5 ljósmæður og 4 læknar á Islandi
lokið þjálfun og hlotið réttindi þaðan.
Þessar skoðanir snúast ekki eingöngu
um að reikna líkur á litningagöllum,
heldur greinast allmargir aðrir alvarlegir
og jafnvel ekki lífvænlegir fósturgallar
nú mun fyrr en áður, svo sem heilaleysi,
framheilaleysi, heilahaull, nýrnagallar
eða útlimagallar. Ef hnakkaþykkt er
mjög aukin getur það líka verið vísbend-
ing um hjartagalla eða þindarslit. Allar
fjölburaþunganir greinast snemma og
auðvelt er að ákvarða belgjaskil sem er
mikilvægt vegna mæðravemdar. Hjá
þremur af hverjum hundrað konum grein-
ist dulið fósturlát. Starfsfólk fósturgrein-
ingardeildar vann að því í samvinnu við
Sigurð Guðmundsson landlækni að koma
11-14 vikna skimun á fyrir allar konur
óháð aldri og var það gert með form-
legum hætti af hálfu heilbrigðisyfirvalda
árið 2004. Hnakkaþykktarmælingar og
samþætt líkindamat er framkvæmt á
fósturgreiningadeild Kvennasviðs Land-
spítala-háskólasjúkrahúss og kvennadeild
Fjórðungssjúkrahússins á Akureyri.
Þróun ómskoðana
A bemskuárum ómskoðana á Islandi
voru þær eins og annars staðar markaðar
af þeirri þekkingu sem var fyrir hendi í
þessum fræðum. Þróun þekkingarinnar og
tækninnar hefur hins vegar verið stórstíg
og er ekki ofmælt að tala um byltingu.
Tæki dagsins í dag sýna okkur margt sem
ekki var mögulegt að sjá fyrir 20 áram.
Fyrir 26 árum þegar fyrstu ljómæðumar
fóru til Skotlands til að læra, var einn
læknir að skoða tvo morgna í viku í einu
stóra herbergi, enginn var í móttöku og
aðstaða nánast engin til að standa vel að
skoðununum. Þegar ljósmæðurnar komu
til starfa var þessu herbergi skipt upp í tvö
Tafla 1. Ljósmæður sem starfa við
ómskoðanir á meðgöngu á Islandi
2008:
Man'a Hreinsdóttir - Kvennadeild LSH
Olafía M. Guðmundsdóttir
- Selfossi síðar á Kvennadeild LSH
Kristín Rut Haraldsdóttir
- Kvennadeild LSH
Guðlaug Björnsdóttir
- Kvennadeild LSH
Guðrún Linda Friðriksdóttir
- Kvennadeild LSH
Sigurlinn Sváfnisdóttir - Selfossi
Ashildur Gestsdóttir - Isafirði
Hildur Halldórsdóttir - Neskaupsstað
skoðunarherbergi og lítil móttaka fyrir
ritara var búin til á milli herbergjanna,
auk búningsaðstöðu fyrir konurnar fyrir
vaginal ómskoðanir, þegar þær hófust
árið 1983. Allar bókanir í ómskoðanimar
höfðu farið fram á göngudeild kvenna
og allar konur sem ætluðu í legástungu
voru undirbúnar og skráðar þar. Þessu
var breytt og allar konur sem vora á leið í
legástungu voru ómskoðaðar við um það
bil 12 vikur til að staðfesta að um lifandi
fóstur væri að ræða og greina hve langt
konan var gengin með. Þær höfðu fram
að því yfirleitt ekki verið ómskoðaðar
áður, sem var oft mjög bagalegt, vegna
þess að þegar þær mættu í legástungun
vora þær stundum komnar of stutt, eða of
langt á leið, eða með dáið fóstur eða tvö
eða fleiri fóstur.
Margar konur höfðu heldur ekki
hugmynd um það að þær hefðu val um að
fara í rannsóknina og höfðu vanist því að
“gera bara eins og læknirinn/ljósmóðirin
sagði”. Þama hófust umræður um upplýst
val og að það væra alltaf foreldramir
sem hefðu síðasta orðið um hvað gera
skyldi (16,17). Talsvert var um að konur
sem komu með blæðingu eða verki væra
skoðaðar til að greina hvort fóstur væri
lifandi eða ekki, en fyrir tilkomu ómtækni
Tafla 2. Ljósmæður sem hafa lært
ómskoðanir, en hættar ómskoðun á
Islandi:
Guðrún Björg Sigurbjömsdóttir -
Kvennadeild LSH
Hildur Nielsen - Kvennadeild LSH
Sólveig Friðbjamardóttir - Kvennadeild LSH
Sigríður Haraldsdóttir - Kvennadeild LSH
Sigrún Magnúsdóttir - ísafjörður
Margét Thorlacius - Stykkishólmur
Margrét Sæmundsdóttir - Sauðárkróki
þurftu þessar konur að bíða í óvissu með
áframhald þungunarinnar. Þá vora konur
á meðgöngudeild skoðaðar, ef þurfa þótti
og konur sem höfðu sögu um vandamál/
sjúkdóma á meðgöngu. Smám saman var
fastmótuðu kerfi skoðana komið á fyrir
konur með fleirbura, sykursýki, háþrýst-
ing og leghálsveilu og skráning og tölu-
legar upplýsingar bættar verulega.
Samvinna lækna og ljósmæðra á þessu
sviði hefur alltaf verið góð og náin og
mikil áhersla lögð á góða grunnþekkingu,
fagleg og öguð vinnubrögð og mikilvægi
þess að skimanir væru gerðar á sama tíma
meðgöngu vegna þess að þá hámarkast
notagildi þeirra. Reynsla annarra sýndi
að sá sem skoðar lærir að þekkja útlit
og atferli fóstursins á þeim tíma sem
skoðun er gerð, sem leiðir til þess að
auðveldara er að sjá ef eitthvað óeðlilegt
er á ferð. Einnig varð að gæta þess að
skoðanir væru helst ekki gerðar á þeim
tíma í meðgöngunni þegar íslensk lög og
almennar venjur leyfa ekki inngrip eins
og að rjúfa meðgöngu, hvort heldur með
fóstureyðingu eða framköllun fæðingar.
Ljósmæður sem vinna við fóstur-
greiningar era í þverfaglegu teymi með
sérhæfðum fæðingalæknum, en einnig
fagaðilum eins og erfðaráðgjafa, sálfræð-
ingum, prestum og bamalæknum. Mikil
samvinna er við meðgöngudeild og
áhættumæðravernd og móttöku kvenna,
heilsugæsluna um land allt og sjúkra-
hús utan Reykjavíkursvæðisins. Ráðgjöf
er veitt í gegnum síma til skjólstæð-
inga, ljósmæðra og lækna sem vinna við
mæðravemd eða ómskoðanir á lands-
byggðinni. Mikil kennsla og nokkrar
rannsóknir fara fram á deildinni. Ljós-
mæðumar kenna ljósmæðranemum,
læknanemum, deildarlæknum og ljós-
mæðrum sem ætla að sérhæfa sig í fóstur-
greiningum. Fósturgreiningardeildin
er í nánu samstarfi við sambærilegar
deildir erlendis þegar þarf að framkvæma
sérhæfðar aðgerðir, eins og blóðskipti/
blóðgjöf í móðurkviði, laserbrennslu
tengiæða hjá eineggja tvíburum og fleira,
aðallega í Bretlandi og Belgíu, en áður
líka Danmörku, Noregi, Bandaríkjunum
og Hollandi.
Framtíðin í Ijósi fortíðar
Þegar höfundar hófu nám í ljósmóð-
urfræði árið 1977, var lítið um að konur
væru ómskoðaðar og við upplifðum
ýmislegt á fæðingargangi sem ljós-
mæður sem útskrifast dag hafa aldrei séð,
en aðeins lesið um í fræðibókum. Við
myndum ekki vilja snúa til baka og þurfa
að ganga í gegnum erfiða fæðingu þar
1 8 Ljósmæðrablaðið - Desember 2009