Dagblaðið Vísir - DV - 10.07.2004, Blaðsíða 14

74 LAUGARDAGUR 10.JÚLÍ2004
Helgarblaö DV
fjoldamorð, þá héldu sumir Gyðing-
ar furðu lengi áfram að hafa sam-
vinnu við yfirvöld nasista.
Að sumu leyti var þeim vorkunn.
Þeir reyndu í lengstu lög að halda í
þá trú að nasistarnir segðu satt og
það væri ekki eintómur dauðinn
sem biði á endastöð járnbrautanna
og þeir töldu sér líka trú um að með
því að þeir sjálfir hefðu umsjón með
brottflutningnum færi hann að
minnsta kosti skipulega fram og
nasistar fengju ekki átyllu til
fjöldamorða á leiðinni. Og sumir
tóku náttúrlega þátt í þessum hild-
arleik af þeirri einföldu ástæðu að
með því vonuðust þeir til að gera
sjálfa sig svo ómissandi í augum
nasistanna að þeir og þeirra nánasta
fjölskylda gæti lifað af, þótt öðrum
bæri dauðinn búinn.
Smákóngur yfir ömurlegasta
ríki jarðar
Ein ailra einkennilegasta frá-
sögnin í kaflanum um samvinnu
Gyðinga við nasista snýst um gettó-
ið í Lodz í Póllandi og sérstaklega
þátt yfirmannsins eða „öldungsins“
Ein furöulegasta sagan úr seinni heimsstyrjöldinni er um Chaim Rumkowski sem skipaöur var „öldungur“
Gyöingagettósins í Lodz af þýskum nasistum og haföi nána og vinsamlega samvinnu viö Þjóðverja, jafnvel
þó þaö kostaöi aö hann yröi að neyða Gyðinga til að afhenda börn sín í gasklefana. Og meðan hungursneyð
ríkti í gettóinu hélt hann sjálfur hirð eins og kóngur.
Helför nasista gegn Gyðingum -
og Sígaunum og fleiri hópum - í síð-
ari heimsstyrjöldinni er eitt skelfi-
legasta bindi samanlagðrar mann-
kynssögunnar. Um það þarf ekki að
íjölyrða. f því bindi eru margir kaflar
svo erfiðir aflestrar að varla er fyrir
nema hraustasta fólk að brjótast í
gegnum þá en einn sá allra snúnasti
er þó sá kafli sem fjallar um sam-
vinnu Gyðinga sjálfra við nasistana.
Því nasistar léku til dæmis þann leik,
sérstaklega framan af, að fá leiðtoga
Gyðinga til samvinnu við sig um
„brottflutning" landa þeirra af til-
teknum svæðum. Gyðingar sjálfir
sáu iðulega um að útbúa lista með
nöfnum kynbræðra sinna og -systra
og önnuðust síðan margvíslega
skipulagningu við að smala þeim
saman og koma þeim í járnbrautar-
lestir sem alltaf fóru troðfullar aust-
ur á bóginn en sneru alltaf tómar til
baka. Jafnvel löngu eftir að öllum
mátti vera ljóst orðið að þessi „brott-
flutningur" og allt tal um „nýtt land-
nám" Gyðinga á nýjum svæðum í
Úkraínu og Rússlandi væri ekki ann-
að en skálkaskjól fyrir útrýmingu og
sem þar „réði ríkjum" í um-
boði nasista. Hann hét
Mordechai Chaim Rumk-
owski og taldi sig vera að
vinna nauðsynlegt en að
sönnu ógeðfellt starf í þágu |
þjóðar sinnar með sam-
vinnu sinni við nasistana. | .
En um leið stóðst hann ekki
þá freistingu að gera sjálfan í
sig að eins konar smákóngi /
yfir því ömurlegasta „ríki" *
jarðarinnar sem gettóið í f «
Lodz var. Og þegar sagan [ *tM
um samvinnu hans við nasista er
skoðuð rísa ótal siðferðilegar og
jafnvel skelfilegar spurningar um
ábyrgð manneskjunnar á með-
bræðrum sínum, því ekki verður
betur séð en samvinna hans og und-
irgefni við nasista hafi gengið alltof
langt.
Það er sérlega bert af frægri ræðu
sem Rumkowski hélt yfir Gyðingun-
um í gettóinu í Lodz þar sem hann
krafðist þess af „þegnum sfnum" að
þeir afhentu nasistum börn sín en
allir vissu að nasistar hugðust ein-
faldlega drepa börnin.
Chaim Rumkowski
„Öldungurinn" í Lodz sem fór aö
líta á sig sem kóng undir
handarjaðri þýskra nasista. Hann
héit„hjartnæmar‘‘ ræður þar sem
hann hvatti Gyðingana i
gettóinu til að fara að öllum vilja
nasistanna.
Gettóið í Lodz
Gettó var gamalt orð
sem gjarnan var notað
yfir þau hverfi í borg-
um Mið- og Austur-
Evrópu þar sem Gyð-
ingar voru sérlega fjöl-
mennir. Þegar þýskir
nasistar lögðu undir
sig Pólland haustið 1939 ákváðu þeir
að útvíkka hugtakið þannig að það
þýddi ffamvegis í reynd fangelsi fyr-
ir Gyðingana. Ákvörðun um að reisa
slfkt gettó í borginni Lodz þar sem
Gyðingar voru fjölmennir var tekin
strax í desember 1939 en fram-
kvæmdir hófust í febrúar 1940. Gyð-
ingum um aUa Lodz-borg var
Gefið mér börnin ykkar!
Ræða Rumkowskis þegar hann
heimtaði að börnin í gettóinu
yrðu flutt burt
„Þetta gettó hefur orðið fyrir þungu
áfalli. Þeir fara fram á að við gefum það
besta sem við eigum - börnin og gamal-
mennin. Ég var ekki þess verður að eignast
mín eigin börn og þvi eyddi ég bestu árum
ævi minnar í börn. Ég hef lifað og andað
með börnum. Ég hefði aldrei getað fmynd-
að mér að ég myndi á endanum neyðast til
að færa þessa fórn á altarið með mfnum
eigin höndum. I ellinni verð ég að rétta út
hendurnar og grátbiðja ykkur: Bræður og
systurl Látið mig fá þaul Feður og mæður:
Gefið mér börnin ykkarl"
Hér tóku að kveða við neyðaróp skelf-
ingu lostinna foreldra f hópi þeirra sem á
hlýddu. En Rumkowski hélt áfram af fullum
krafti.
„Mig grunaði að eitthvað væri yfirvof-
andi. Ég sá fyrir „eitthvað" og var sffellt á
verði; stöðugt eins og varömaður að reyna
að koma i veg fyrir það. En mér tókst það
ekki þvi ég vissi ekki hvað ógnaði okkur.
Þegar sjúklingarnir voru teknir af spítölun-
um kom það mér gersamlega á óvart. Og
ég get sýnt ykkur fram á það svo ekki fari
milli mála. Meðal sjúklinganna voru mínir
nánustu ástvinir og ég gat ekkert gert fyrir
þá!
Ég hélt að þá værl þessu lokið, þeir
myndu láta okkur f friði - þeim friði sem ég
þrái svo mjög og sem ég hef alltaf sóst eft-
ir, þeim friði sem hefur verið mitt markmið.
En örlögin höfðu, eins og sfðan kom í Ijós,
búið okkur annað. Slík eru örlög Gyðinga;
stöðugt meiri þjáningar og stöðugt verri
þjáningar, sérstaklega þegar strfð geisar.
Seinni partinn í gær þá gáfu þeir mér
skipun um að senda meira en 20 þúsund
Gyðinga út úr gettóinu, og ef ekki - „þá
gerum við það!" Og þá reis spurningin:
Börnin í Lodz
Stóri bróðir
gefur litlu systur
að borða.
„Eigum við að taka þetta að
okkur sjálfir, gera þetta sjálf-
ir, eða láta aðra um það?" Ja,
við - það er að segja ég og
mínir nánustu aðstoöar-
menn - hugsuðum ekki
fyrst: „Hversu margir munu
farast?" heldur: „Hversu
mörgum getum við bjarg-
að?" Og vlð komumst að
þeirri niðurstöðu, að hversu
erfitt sem það verður okkur,
þá ættum við að taka fram-
kvæmdina i okkar eigin
hendur.
Ég verð að framkvæma
þessa erfiðu og blóðugu aðgerð
- ég verð að slita af liml til að
bjarga líkamanum sjálfum. Ég
verð að taka börnin þvf ef ég geri það ekki,
þá verða kannskí ennþá fleiri teknir - megi
Guð forða því.
Ég hef enga huggun handa ykkur f dag.
Ég vil heldur ekki reyna að róa ykkur. Ég
verð að horfast í augu við alla ykkar angist
og sársauka. Ég kem tii ykkar eins og bófi,
til þess að taka frá ykkur það sem ykkur er
allra næst hjarta! Ég hef reynt, með öllum
mögulegum ráðum, að fá skipunina aftu>-
kallaða. Ég reyndi - þegar það var ekki
hægt - að fá þessa skipun mildaöa. Bara i
gær, þá pantaði ég lista af nfu ára bömum -
ég vildi að minnsta kosti geta bjargað
þessum eina aldurshópi - niu til tíu ára
börnum. En mér var ekki veitt sú tilslökun.
Bara i einu atriði náði ég árangri, í því að
bjarga tíu ára krökkunum og eldri. Látum
það vera okkur huggun f okkar djúpu sorg.
Það eru, í þessu gettói, margir sjúkling-
ar sem geta ekki búist við að lifa nema
nokkra daga í viðbót, kannski nokkrar vik-
ur. Ég veit ekki hvort hug-
myndin er djöfulleg eða ekki,
en ég verð að nefna hana
upphátt: „Látið mig hafa þá
sjúku. (þeirra stað getum við
bjargað þeim heilbrigðu."
Ég veit hversu ástkærir
hinir sjúku eru hverri fjöl-
skyidu og sérstaklega hjá
okkur Gyðingum. En hins veg-
ar, þegar grimmilegar kröfur
eru gerðar á hendur manni, þá
verður maður að vega og
meta; hverjum á og hverjum
má og hverjum er hægt að
bjarga? Og heilbrigð skynsemi
segir okkur að bjarga verði þeim
sem hægt er að bjarga og þeim sem
eiga möguleika á að lifa af, ekki þeim sem
hvort sem er eiga enga björgunarvon.
Við lifum f gettóinu, gleymið þvf ekki.
Við lifum við svo miktar takmarkanir að við
eigum ekki einu sinni nóg fyrir þá heil-
brigðu, hvað þá hina sjúku. Sérhvert okkar
fæðir hina sjúku á kostnað okkar eigin
heilsu: við gefum hinum sjúku brauð okk-
ar. Við gefum þeim okkar litla skammt af
sykri, okkar litla bita af brauði. Og hverjar
eru afleiðingarnar? Það er ekki nóg til að
koma hinum sjúku til heilsu og við sjálf
verðum veik. Auðvitað eru slíkar fórnir hin-
ar fegurstu og mjög göfugar. En það koma
þeir tímar að maður verður að velja: fórna
hinum sjúku.sem hafa ekki minnsta mögu-
leika á að ná sér að nýju, og geta lika átt
sinn þátt í að gera okkur hin veik, eða
bjarga hinum heilbrigðu.
Ég hafði ekki langan tíma til að velta
þessu vandamáli fyrir mér; ég varð að leysa
það þannig að hinir heilbrigðu yrðu ofan á.
í þeim anda gaf ég læknunum tilheyrandi
fyrirskipanir og þeir eiga að afhenda alla
ólæknandi sjúklinga, svo hinum heil-
brigðu, sem vilja og geta lifað, verði bjarg-
að i þeirra stað.
Ég skil ykkur, mæður: ég sé tár ykkar
sannarlega. Ég finn líka þann sársauka sem
þið finnið fyrir i hjartanu, þið feður sem
verðið að fara til vinnu ykkar að morgni
eftir að börnin ykkar hafa verið tekin frá
ykkur, og það er ekki lengra síðan en í gær
að þið voruð að leika við elsku iitlu angana
ykkar. Allt þetta veit ég og skynja. Síðan
klukkan fjögur í gær þegar ég frétti fyrst
um þessa skipun, þá hef ég verið niður-
brotinn maður. Ég þjáist vegna angistar
ykkar og ég veit ekki hvernig ég á að lifa
þetta af - hvar ég á að finna þann styrk sem
gerir mér kleift að þola þetta.
Ég verð að Ijóstra upp við ykkur leynd-
armáti: þeir fóru fram á 24 þúsund fórnar-
lömb, þrjú þúsund á dag í átta daga. Mér
tókst að iækka þessa tölu niður í 20 þús-
und en bara með því skilyrði að þetta verði
börn undir tíu ára aldri. Börn tiu ára og
eldri verða örugg! Fyrst börnin og gamal-
mennin telja samanlagt aðeins 13 þúsund
sálir, þá verður að fylla upp með sjúkling-
um.
Ég get varla talað. Ég er örmagna. Ég vil
bara segja ykkur hvað ég er að fara fram á
af ykkur: hjálpið mér við þessa fram-
kvæmd! Ég skelf. Ég er hræddur um að aðr-
ir geri þetta annars bara sjálfir, megi Guð
forða því.
Niðurbrotinn Gyðingur stendur
frammi fyrir ykkur. Öfundið mig ekki. Þetta
er sú erfiðasta skipun sem ég hef nokkurn
tíma þurft að framfylgja. Ég rétti út til ykk-
ar brotnar skjálfandi hendur mínar og
grátbið ykkur: Leggið í þessar hendur mín-
ar fórnarlömbin! Svo við getum komist hjá
þvi að það verði fleiri fórnarlömb og að
hundrað þúsund Gyðingar megi bjargast!
Þvi þeir lofuðu mér þessu: ef við afhendum
fórnarlömbin sjálfir, þá fáum við friðH!"
Þegar hér var komið í ræðunni hafði
háreysti færst í aukana meðal fólksins. For-
eldrar veinuðu og fólk reyndi í ofboði að
finna aðrar lausnir. Áberandi voru hróp á
þessa leið: „Við látum ekki börnin fara ein
... við förum öll!" Rumkowski brást reiður
við.
„Þetta eru innantóm orð! Ég hef ekki
þrek til að deila við ykkur! Ef stjórnvöldin
kæmu núna, þá myndi ekkert ykkar hrópa!
En ég skil hvað það er aö slíta lim af lík-
amanum. I gær grátbað ég á hnjánum en
það hafði engin áhrif. Or litlum þorpum þar
sem búa sjö til átta þúsund Gyðingar komu
ekki nema svona þúsund hringað. Svo
hvort er betra? Hvað viljið þið? Að áttatíu
til níutiu þúsund Gyðingar verði eftir,eða -
sem Guði forði - að öllum fbúunum verði
útrýmt?
Þið megið dæma eins og ykkur sýnist:
skylda mín er að varðveita þá Gyðinga sem
eftir verða. Ég tala ekki til æsingamann-
anna! Ég ákalla skynsemi ykkar og sam-
visku. Ég hef gert og mun halda áfram að
gera allt sem ég get til að koma í veg fyrir
að armar þeirra birtist á götunum og blóði
verði úthellt. Það var ekki hægt að fá skip-
unina afturkallaða; það var bara hægt að
milda hana.
Maður verður að hafa hjarta glæpa-
manns til að biðja ykkur um það sem ég er
að biðja ykkur um. En setjið ykkur í mín
spor, hugsið rökrétt og þið munuð komast
að þeirri niðurstöðu að ég get ekki gert
neitt annað. Hlutinn sem bjargast er miklu
stærri en sá hluti sem verður að afhenda."