Dagblaðið Vísir - DV - 10.07.2004, Síða 15

Dagblaðið Vísir - DV - 10.07.2004, Síða 15
DV Helgarblað LAUGARDAGUR 10. JÚLÍ2004 15 En einhvern tíma mun hann hafa látið svo um mælt að allt sitt starf miðaði að því að afþeim rúmu 250 þúsundum sem troðið var í gettóið i Lodz skyldu tíu þúsund fá að lifa af. Svo þannig séð vissi hann vel hvað hann var að gera. En þetta ætlunarverk tókst honum reyndar ekki. Aföllum íbúum gettósins í Lodz lifðu aðeins 877 af. smalað inn í tiltekið hverfi en aðrir íbúar fluttir burt. Þeir fengu aðeins að taka með sér brýnustu nauðsynj- ar sem þeir gátu smalað saman á skömmum tíma og í nýja hverfinu urðu brátt gífurleg þrengsli enda bjuggu að minnsta kosti þrjár til fjórar manneskjur í hverju einasta herbergi. Þann 1. maí var hverfinu formlega lokað en þá höfðu verið reistir múrar umhverfis það allt. Alis bjuggu þá í gettóinu 230 þúsund manns eða aðeins svolitlu minna en öll íslenska þjóðin. Chaim Rumkowski kemurtil sögunnar Þá þegar hafði Chaim Rumk- owski verið yfirmaður Gyðingaráðs- ins sem Þjóðverjar höfðu ákveðið að skyldi fara með stjórn innan gettós- ins. Ekki er vitað hvers vegna hann varð fyrir valinu en hann hafði ekki verið neinn sérstakur áhrifamaður í samfélagi Gyðinganna iyrir stríðið. Hann var kaupsýslumaður og smá- iðnrekandi sem aldrei hafði náð að koma almennilega undir sig fótun- um og stundum rambað á barmi gjaldþrots. En eftir að hann varð „öldungur" gettósins í Lodz (eða Litzmannstadt eins og Þjóðverjar skírðu borgina upp á nýtt) þá virðist hann hafa fyllst gífúrlegum þrótti og tók þegar til við að skipuleggja lífið í gettóinu eins og hann taldi best verða á kosið. í raun bjó Rumkowski til á skömmum tíma furöu skilvirka eftirmynd af alvörustjórnkerfi sem hefði kannski vel getað gengið ef saga gettósins hefði orðið eins og Rumkowski vonaðist eflaust til í byrjun - það er að segja að það yrði einfaldlega eins og dáh'tið fríríki inn- an nasistaríkisins þar sem Gyðingar yrðu íátnir í friði. Til að byrja með var reyndar útiit fyrir það. Frá því að Þjóðverjar lögðu Lodz undir sig höfðu Gyðingar átt þar slæma ævi og sætt stöðugum of- sóknum og barsmíðum þýskra her- manna og pólskra skoðanabræðra þeirra. Fyrsta kastið var því mörgum beinlínis létt þegar þær ofsóknir voru fyrir bí og Gyðingamir gátu verið „í friði“ innan múranna. Og þeir létu þess vegna einu gilda þótt Rumkowski færi furðu fljótt að sýna einkenniiega einræðistiiburði, svo sem með því að láta slá peninga með sinni eigin mynd, koma sér upp lögregluliði sem var ábyrgt gagnvart honum einum og svo framvegis. Matarskortur og hungurs- neyð Mjög aðkallandi vandamál í gettóinu var að sjálfsögðu hvað íbú- arnir áttu að borða. Nasistar bönn- uðu alla matarflutninga til gettósins nema undir sinni stjórn og kröfðust hárra fjárhæða fyrir jafnvel hinar brýnustu nauðsynjar. Gyðingarnir sem hraktir höfðu verið í gettóið urðu fljótt uppiskroppa með pen- inga og hungursneyð blasti við. Þá tók Rumkowski til sinna ráða. Hann skipulagði rnikfa atvinnustarfsemi innan gettósins og kom þar á fót fjölmörgum verksmiðjum, sem framieiddu ailt frá vefnaðarvörum til vopna fyrir þýska herinn. Gegn því að afhenda Þjóðverjum fram- leiðsluvörur gettósins fengu Rumkowski og menn hans mat sem þeir sáu síðan um að útbýta til íbú- anna. Fjölmargar sögur spunnust þegar í stað um að Rumkowski mis- beitti mjög valdi sínu við að útdeila fæðunni meðal íbúanna í gettóinu en þeir sem halda vilja uppi vörnum fyrir hann bera í bætifláka fyrir hann með því að segja að honum hafi þó tekist að koma í veg fyrir alvarlega hungursneyð. Og Rumkowski naut lífsins, að því marki sem það var hægt, í allnokkurn tíma. Meðan al- mennir íbúar horuðust smátt og smátt og tóku að gerast veikir fyrir sjúkdómum á borð við taugaveiki, þá vakti athygfi að Rumkowski sjáff- ur fitnaði - sem og nánustu aðstoð- armenn hans. En ef menn dirfðust að mótmæla svaraði Rumkowski með þrumuræðum um „svikara" og var ekki yfir það hafinn að benda Þjóðverjum á hina óæskilegu „and- ófsmenn" sem samstundis voru fluttir burt og sáust aldrei framar. Sígaunarnir koma f október 1940 reið áfall yfir Lodz-gettóið. Þá tilkynntu Þjóðverj- ar að þangað yrðu fluttir 20 þúsund Gyðingar til viðbótar og auk þess fimm þúsund Sígaunar en Sígaunar sættu, ef eitthvað var, enn verri meðferð á landsvæðum nasista en Gyðingar. í ræðu sem Rumkowski hélt af þessu tilfelli yfir íbúum gettósins sagði hann að íbúarnir hefðu verið neyddir til að taka við Sígaununum. „Þó hef ég útskýrt [fyrir Þjóðverj- um] að við getum ekki búið innan um þá. Sígaunar eru þannig fólk að þeir geta tekið upp á hverju sem er. Fyrst ræna þeir og rupla og síðan kveikja þeir í og brátt skíðlogar allt, þar á rneðal verksmiðjurnar ykkar og hráefriið." Sorglegt má það heita að slíkir fordómar í garð ofsóttrar þjóðar geri vart við sig af fulltrúa annarrar of- sóttrar þjóðar. En Rumkowski fékk altént ekki rönd við reist og Sígaun- arnir komu til Lodz og var komið fyrir í sérstökum húsum í gettóinu þar sem Gyðingar vildu sem minnst hafa saman við þá að sælda. Flutningar í gasklefana hefjast í desember, þegar aðstæður í Lodz höfðu versnað enn meira eftir að þangað var troðið þessum 25 þúsund íbúum til viðbótar, þá kom önnur tilkynning. Nú átti brottflutn- ingur að hefjast og þótt talað væri um „landnám" í austri, þá duldist engum að þeir sem fluttir yrðu brott ættu dauðann vísan. Þetta var áfall fyrir Rumkowski sem hafði senni- lega ímyndað sér að Gyðingarnir í Lodz yrðu látnir í friði, sér í lagi ef þeim tækist að gera framleiðslu sína nógu ómissandi fyrir hin þýsku yfir- völd. En í reynd höfðu Þjóðverjar að- eins hugsað sér að láta gettóið starfa meðan þeir voru að ákveða hvernig „lokalausn“ þeirra í „Gyðingavanda- málinu" yrði útfærð. Og nú hafði verið tekfri ákvörðun um að drepa þá einfaldlega alla. Fyrstu útrýming- arbúðimar tóku til starfa í Chelmno skammt frá Lodz þann 8. desember og þegar var farið að flytja Gyðinga frá Lodz þangað þar sem þeim var þjappað inn í gasklefana - sem í til- felli Chelmno voru reyndar í þremur risastórum flutningabilum. „Ég vildi helst myrða þá!" Til að byrja með var því haldið fram að Gyðingarnir sem fluttir voru brott væru á leið til vinnu eða land- náms annars staðar. Og Rumkowski ýtti undir þær staðhæfingar meðan hann gat. Og hann talaði óhikað fyr- ir brottflutningi lengst af og beitti ýmsum meðulum í ræðum sem hann hélt yfir „þegnunum". Þar á meðal hótunum. í einni ræðu kvart- aði hann yfir því að einhverjir væru að breiða út gróusögur um hvað yrði um þá sem fluttir voru burt og sagði: „Eina ferðina enn eru þorparar að breiða út sögusagnir ... ég vildi helst myrða þá! Sögurnar sem nú ganga eru 100% lygi ... Ekkert slæmt mun koma fyrir fólk sem gengur til verks af góðum hug.“ í annarri ræðu við- urkenndi hann blygðunarlaust að taka þátt í því með Þjóðverjum að velja þá sem fluttir voru brott: „Ég lét flytja burt ákveðin öfl hér í gettó- inu sem voru eins og blæðandi pest- arsár..." Og í enn annarri ræðu: „Ég mun nema burt vandræðamennina ... „ og „Ég vildi með mestu ánægju losa okkur við nokkur þúsund ein- staklinga úr neðanjarðarhreyfing- unni..." Og enn sagði hann: „Hættið að braska með mat! Hættið undir- róðri! Munið eftir því næst þegar far- ið verður fram á fleiri til brottflutn- ings! Ég mun setja öll sníkjudýr á listann!" Og í ræðu sem hann flutti í gettó- inu í Varsjá, þangað sem honum var leyft að fara til að reyna að fá lækna þaðan til að koma til Lodz, sagði hann meðal annars: „Einræði er ekki ljótt orð. Með einræði öðlaðist ég virðingu Þjóðverja fyrir vinnu mína." og „Gettóið mitt er dáh'tið konungsriki." Ræðan um börnin Allt árið 1941 og langt fram á 1942 vom þúsundir manna reglu- lega fluttir burt frá Lodz. Allra fyrstir vom reyndar Sígaunarnir. Allan tím- ann krafðist Rumkowski algerrar undirge&ii frá íbúum gettósins við hverju því sem Þjóðverjar fóru fram á. Hann hélt því reyndar stöðugt fram að hann væri stöðugt að biðja íbúunum griða og vissulega er margt sem bendir til þess að honum hafi iðulega tekist að fá þann fjölda sem flytja skyldi brott minnkaðan nokk- uð. En hins vegar urðu æ meira hjáróma fullyrðingar hans um að glæsilegt líf biði þeirra sem fluttir væru burt og þegar kom fram í sept- ember 1942 vissu allir sem vildu vita að leið þeirra sem fluttir voru til Chelmno lá beint í gasklefana, eða gasbílana. Og þá kom skipun um að flytja burt alla þá sem eftir vom og ekki töldust vinnufærir - sjúklinga, gamalt fólk, og börnin. Og Rumk- owski hélt þann 4. september þá ræðu sem hér er birt á opnunni og þykir nöturlegasta heimildin sem til er um hvemig fór fyrir þeim Gyðing- um sem reyndu að hafa samvinnu við þýsku nasistana. Kóngurinn endaði í gasklef- unum Þrátt fyrir ægileg harmkvæli for- eldranna sem Rumkowski bað um börnin voru þau auðvitað flutt burt og „lögreglusveitir" Rumkowskis höfðu eftirlit með brottflutningn- um. Eftir það hættu flutningarnir reyndar að mestu í tvö ár, enda var þá aðeins fullorðið verkafólk eftir í Lodz og Þjóðverjar áttu í þvílíkum vandræðum í stríðinu að þeir sáu að þeir máttu ekki missa hið dýr- mæta vinnuafl sem Rumkowski bauð þeim upp á. Og Gyðingarnir í Lodz héldu áfram að framleiða her- gögn fyrir Þjóðverja langt fram á árið 1944. Allan þann tíma færðust konungastælar Rumkowskis stöðugt í aukana og hann var jafn- vel farinn að ganga með eins konar kórónu á höfðinu. í hinu ömurlega ríki sínu. í júní 1944 hófust aftur flutningar á þeim Gyðingum sem eftir voru í Lodz í gasklefana, fyrst til Chelmno en síðan til Auschwitz. Heinrich Himmler yfirmaður SS hafði þá fyr- irskipað að gettóinu skyldi eytt. í ágúst voru síðustu Gyðingarnir flutt- ir til Auschwitz og myrtir. í einni allra síðustu ferðinni voru Chaim Rumkowski og fjölskylda hans. Raunsæismaður? Framferði Rumkowskis meðan hann „ríkti" í Lodz vekur fjölmargar siðferðilegar spurningar. Hann hélt því ævinlega fram statt og stöðugt að honum væri nauðugur einn kost- ur að hafa samvinnu við Þjóðverja ef honum ætti að auðnast að bjarga að minnsta kosti einhverjum íbúanna. Svo þeir em til sem halda því fram að hann hafi fyrst og fremst verið raunsæismaður. Þótt hann hafi að vísu gengið alltof langt. En einhvern tíma mun hann hafa látið svo um mælt að allt sitt starf miðaði að því að af þeim rúmu 250 þúsundum sem troðið var í gettóið í Lodz skyldu tíu þúsund fá að lifa af. Svo þannig séð vissi hann vel hvað hann var að gera. En þetta ætlunarverk tókst honum reyndar ekki. Af öllum íbú- um gettósins í Lodz lifðu aðeins 877 af. Þýsk gœða hönnun - Solo sófar Ótrúlegt verð XL STÓLL VERÐ NU 47.800 KR. TVÖ MISM. ÁKLÆÐI ■■ 4 UTIR 3JA SÆTA SÓFI VERÐ AÐUR 827800 KR. VERÐ NÚ 59.700 KR. TVÖ MISM. ÁKLÆÐI - 4 UTIR 4JA SÆTA SÓFI VERD ÁÐUR 89.900 KR. VERÐ NÚ 64.800 KR. TVÖ MISM. ÁKLÆÐI ■ 4 LTTIR Visa og Euro RaðgreiOslur Verðdœmi 3ja + 2ja sæta sófar= 107.500 KR. Bjóóum einnig upp á úrvai af svefnsófum og hœgindastólum Opnunartími: Föstudagur: 14-19 Laugardagur: 11-16 Sunnudagur: 11-16

x

Dagblaðið Vísir - DV

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Dagblaðið Vísir - DV
https://timarit.is/publication/255

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.