Dagblaðið Vísir - DV - 23.12.2004, Qupperneq 24

24 FIMMTUDAGUR 23. DESEMBER 2004
Jólablað DV
Þann tuttugasta og þriöja desember á því herrans ári 1193 sálaðist sætlega í drottni sínum Þorlákur
biskup helgi Þórhallsson í Skálholti. Jóhannes Páll páfi annar útnefndi Þorlák verndardýrling íslands
meö tilskipun 14. janúar 1985, en hér á landi var helgi hans leidd í lög á Alþingi á Þingvöllum árið 1199.
Stjórnsamur biskup og
hreinlílur með afbrigðum
Þorlákur Þórhallsson fæddist á
þeim sögufræga stað Hlíðarenda í
Fljótshlíð árið 1133. Hann var sagður
hæverskur og hlýðinn og talið senni-
legt að honum hafi ekki verið haldið
mjög til líkamlegrar vinnu. Hann var
sendur til lærdómssetursins í Odda
á Rangarvöllum til að nema hjá
Eyjólfi, syni Sæmundar ffóða. Þar var
einnig að vaxa úr grasi Jón litli Lofts-
son sem síðar varð mestur verald-
legra höfðingja á landinu og nokkur
andstæðingur Þorláks biskups. í
Odda hefur Þorlákur lært latínu,
messuform, almenn prestsverk, rím-
fræði og útlagningu ritninganna en
skólasveinar tóku þátt í tíðahaldi og
messugjörð. Af móður sinni, Höllu,
lærði hann hins vegar ættvísi og
þjóðleg fræði.
Út í framhaldsnám
Þorlákur var ekki nema 17 ára
þegar hann tók prestsvígslu og
þremur árum síðar lá leið hans til
náms í útlöndum. í Parísarborg lærði
hann latneska málfræði, bók-
menntaffæði eða rökfræði, þar sem
saman fóru lögfræði og rétt samsetn-
ing bundins máls og óbundins en
geómetría var blanda af landa- og
náttúruffæði og arímatík aðallega
tímatals- eða rímfræði. Einnig nam
Þorlákur músík, hljómfræði og
kirkjusöng á Signubökkum, astrónó-
míu, eða gang, brautir og áhrif him-
intungla, en ekki síst guðffæði og
kirkjulög. Frá París hélt hann síðan
yfir Ermasundið og nam kirkjurétt og
kirkjulegt skipulag í Lincoln á
Englandi. Að loknu sex ára ffam-
haldsnámi í útíöndum sigldi Þorlák-
ur heim og þótti hvorki vel búinn
vopnum né klæðum þegar hann
kom heim árið 1159, en klerkum var
ekki bannað að bera vopn fyrr en
1189.
Prestur og ábóti
Þorlákur varð fyrst prestur að
Kirkjubæ í Síðu en árið 1168 varð
hann príor, næstráðandi, og síðan
ábóti í nýstofnuðu klaustrinu í
Þykkvabæ í Álftaveri, fyrsta klaustri
af reglu Ágústínusarmunka hér á
landi, en hún byggir á reglum
Ágústínusar kirkjuföður um klaust-
urlíf. í elstu grein hennar, kanúka-
reglunni ffá 11. öld, lifðu prestar
munkalífi í samfélagi, svörtum
kuflum með herðarslám og hettum.
Fljótlega byrjuðu menn að leita til
Þorláks með meinsemdir sínar og
plágur, blessun hans þótti kröftug til
að bægja slíku frá. Hann hélt ætíð
klausturreglu í daglegum háttum;
þegar hann vaknaði söng hann Fað-
irvorið, fór með Gregoríu-bæn með-
an hann klæddist, þá fyrsta Davíðs-
sálm en þann þrítugasta og fjórða
meðan hann gekk að matarborði og
þann fimmtánda þegar hann af-
klæddist.
Staðamál Þorláks
Þorlákur var kosinn til biskups í
Skálholti á Alþingi árið 1174 en hann
fór ekki utan til vígslu lyrr en þremur
árum síðar og var vígður til biskups
af erkibiskupnum í Niðarósi 2. júlí
1178. Hann þótti stjórnsamur í
embætti og átti mikinn þátt í að efla
kirkjuvald á landinu. Bændur höfðu
sjálfir reist kirkjur á jörðum sínum og
áskildu sér og niðjum sínum umráð
yfir þeim og tekjum af þeim, auk
þess að ráða presta. Kirkjan vildi
hins vegar að bændur myndu fá
kirkjustaði að léni frá biskupum og
hefðu aðeins tillögurétt um ráðningu
presta. Að undirlagi erkibiskupsins í
Niðarósi reyndi Þorlákur biskup að
ffamfylgja þessari stefnu og tókst að
ná nokkrum jörðum irndir biskups-
stól en mættí þá eitilharðri mót-
spyrnu Jóns höfðingja Loftssonar og
annarra. Lét biskup þá málin niður
falla en viðraði iðullega skoðanir sín-
ar á ffillulífi Jóns, en frilla hans var
engin önnur en Ragnheiður, systir
Þorláks.
í dýrlingatölu
En Þorlákur barðist ekki bara við
ffillulíf höfðingjans í Odda, hreinlífi
allra landsmanna var honum ekki
síður baráttumál svo og allt sem
stuðlaði að auknum völdum kirkj-
unnar. Hann lést í Skálholti eftír 15
ára setu í biskupsstóli og fljótíega fór
orð af helgi hans að berast um Skál-
holtsbiskupsdæmi. Bein Þorláks
biskups Þórhallssonar voru tekin
upp og lögð í skrín 20. júlí 1198 og
helgi hans lögtekin á Alþingi og voru
tveir messudagar helgaðir honum á
ári hverju, Þorláksmessu á sumar 20.
júli og Þorláksmessa á vetur á dánar-
dægri hans 23. desember en páfirm í
Róm hafði áskilið sér einkarétt til að
velja dýrlinga 1172. Helgi biskups
varð biskupsstólnum í Skálholti mik-
il og drjúg tekjulind en heitgjafir til
dýrlinga voru um allan heim með
helstu tekjustofhum kaþólsku kirkj-
unnar. Áheit voru ein af fáum vörn-
um almennings gegn hinu illa og
áður en helgi biskupsins var lögleidd
hafði áheitféð steymt úr landinu,
einkum til Ólafs helga í Niðarósi, til
skaða fýrir íslensku kirkjuna og
landslýð allan. Því vildi erkibiskups-
stóllinn í Niðarósi ekki viðurkenna
heilagleik Skálholtsbiskups öldum
saman. Því samþykkti páfinn hann
ekki sem dýrling því meðmæli erki-
biskups töldust nauðsynleg. Jóhann-
es Páll páfi II. útnefndi Þorlák vernd-
ardýrling íslands árið 1985.
Þörláksmessa um sumar
í kaþólskum sið var Þorláksmessa
um sumar frekar haldin hátíðleg en
sú sem er um vetur. Fjöldi fólks safn-
aðist kom Skálholtsstaðar og var
mikið haft við í helgisiðunum. Dýr-
legastur atburða var þegar skrínið
með jarðneskum leifum biskupsins
helga var borið út úr dómkirkjunni
og skrúðganga fór um kirkjugarðinn
með vaxljós og klukknahringingar.
Biskup og annar kennilýður skrýddir
dýrustu messuklæðum fóru ffemstir
en fjöldinn fylgdi á eftir með söng og
talnalestri. Að athöfn lokinni hélt
biskup veglega veislu og komust þar
færri að en vildu. Þetta helgihald var
afnmnið opinberlega við siðbreyt-
inguna um miðja 16. öld.
Þorláksmessa síðari
f kaþólskum sið hvarf dagurinn
nokkuð í skugga jólanna en einmitt
þess vegna á hún ríkari sess í hug-
um fólks á seinni tímum en hin er
næstum gleymd. Á Þorláksmessu
síðari var undirbúningur jólahátíð-
arinnar á lokastigi, hangikjötið til
jólanna sauð í pottum, klæði og hý-
bíli voru þvegin enda oft talað um
fátækraþerri á Þorláksdag eða
dagana á undan. Fátækt fólk átti
sjaldnast rúmföt til skiptanna og
varla nærföt heldur, því var þurrk-
urinn nauðsynlegur. Á jólaföstu
föstuðu menn á kjöt og er skötuát á
Þorláksmessu ekki bundið við Vest-
fjarðakjálkann einan, það þekktist
með allri vesturströndinni suður að
Álftanesi. í innsveitum bar minna á
þessum sið enda misjafnt framboð
á fiski. í Árnessýslu og á Mýrum
voru horuðustu harðfiskarnir soðn-
ir í hangiketssoðinu til að fá af því
bragð og hétu megringar. Annað-
hvort hefur þótt við hæfi að eta sl£k-
an föstumat á degi Þorláks eða þeir
töldu við hæfi að búa við rýrt fæði
þennan dag svo viðbrigðin yrðu
meiri þegar jólaveislan hæfist.
Þorlákstíðir
Um Þorlák biskup og jarteinar
hans eru til mörg kvæði og lesmál
en einna merkast hlýtur að teljast
tíðasöngurinn á Þorláksmessu, hin-
ar svonefndu Þorlákstíðir. Þær eru
varðveittar í skinnhandriti í Árna-
safni, á messubók frá dómkirkjunni
í Skálholti. Textinn er allur á latínu
og rímaður, söngurinn einraddaður
og allur með nótum. Ort er eftir ís-
lenskum rímreglum og bragarhátt-
um og hafa menn talið að lagið við
sönginn sé einnig íslenskt. Þorláks-
tíðir eru þó byggðar á erlendri fyrir-
mynd, gömlu grísku tóntegundirn-
ar eru á sínum stað og söngurinn í
anda Gregors páfa: há- og lág-
söngvar skiptast á, laudate, magni-
ficat, reponsarium, antifona, versus
et psalmi. Bjarni Þorsteinsson segir
í þjóðlagasafni sínu: „En allt inni-
hald söngsins bendir að öðru leyti
til þess, að tíðasöngur þessi sé al-ís-
lenskur og mun því verða haldið
fram uns hið mótsetta verður sann-
að.“
Heimildir: skalholt.is, musik.is og
Saga daganna eftirÁrna Björnsson.
rgj@dv.is