Neytendablaðið - 01.05.1996, Qupperneq 4

Landbúnaður - úttekt
Meiri hagkvæmni!
Umsvif landbúnaðar á íslandi hafa minnkað verulega
undanfarna áratugi, bæði sem hlutdeild í vergri lands-
framleiðslu og vinnuaflsnotkun. Landbúnaðurinn skapar nú
minni tekjur til þjóðarbúsins en áður.
Eftir Sigrúnu Halldórsdóttur
GATT-samkomulagið og aðild að Al-
þjóða viðskiptastofnuninni (WTO) hefur
ekki skapað efnahagslegt umhverfi á Is-
landi eins og til stóð, þvert á móti hefur
það komið á efnahagslegri og pólitískri
stöðnun. Grundvallarmarkmið með land-
búnaðarkafla GATT samkomulagsins er
fyrst og fremst að hvetja til frjálsrar
verslunar með auknum útflutningi og
innflutningi. Því ætti stefna stjórnvalda
að miða að því að skapa starfsumhverfi á
samkeppnisgrundvelli með nýjum tæki-
færum og hvata fyrir aukna hagræðingu
og hagkvæmni.
Samkvæmt kenningunni um tolla er
markmið ríkisstjórnar með tollaálögum
að fínna öruggar tekjur fyrir ríkissjóð og
vemd fyrir innlenda framleiðendur. Toll-
bindingin og nýja tollakerfið skapa bæði
fastar tekjur fyrir ríkissjóð og verndar
framleiðendur. Það viðheldur stöðnun í
landbúnaðargeiranum og kemur í veg
fyrir að bændur tileinki sér hagkvæmni í
framleiðslu og að óhagkvæmur búskapur
leggist af. Það er ömggara fyrir bændur
að starfa í vernduðum framleiðslugrein-
um eins og fjárbúskap og mjólkuriðnaði í
stað þess að fara út í að framleiða nýjar
vörur sem em ekki eins vel studdar.
Pólitískir fulltrúar eru kjörnir til að
viðhalda lýðræði og jafnræði í þjóðfélag-
inu. En vegna þátta eins og t.d. sögulegra
tengsla og „lobbýisma“, hefur skipulögð-
um hagsmunahópum tekist að ná fram
kröfum sínum sem valda ójöfnuði í ís-
lensku þjóðfélagi. Landbúnaðurinn er
gott dæmi um þetta. Öflugir, kröfuharðir
hópar framleiðenda hagnast á kostnað
veikra hagsmunahópa neytenda. Embætt-
ismenn hvetja til ákvarðana sem byggjast
á flóknu ferli sem styrkir valdsvið þeirra
og stjórnmálamenn og framleiðendur
verða háðir þeirra sérþekkingu.
Markaðsbrestur
og stjórnsýslumistök
Ef íslenskur landbúnaður er skoðaður út
frá tveimur þekktum kenningum kemur
ýmislegt í ljós. Kenningin um efnahags-
lega velferð (The Welfare Economics
Theory) fjallar um markaðsbrest (Market
Failure) sem grundvöll fyrir afskiptum
stjómvalda. Ahrif markaðsbrests eru
margþætt. M.a. veldur hann hækkun á
viðskiptakostnaði og eykur íjölda þeirra
sem greiða ekki fyrir þátttöku sína (free
riders) o.s.frv. Kenningin tekur á hagnýt-
um þáttum eins og t.d. staðsetningu á
framleiðsluþáttum. Hún fjallar um grein-
ingu á aðstæðum sem má nota til að öðl-
ast efnahagslega hagkvæmni.
Kenningin um opinbert val (The
Public Choice The-
ory) fjallar bæði
um markaðsbrest
og stjórnsýslumis-
tök. Stjómsýslumis-
tök (Govemmental
Failure) þýðir að
ólíklegt er að póli-
tísk ákvörðun sé í
samræmi við há-
marks velferð þjóð-
félagsins í heild.
Þvert á móti er
stjómkerfíð eins og
markaðstorg þar sem aðeins einstaklingar
með öflugar kröfur hafa áhrif á pólitískar
ákvarðanir sér í hag. Kröfurnar koma frá
einstaklingum í vel skipulögðum hags-
munahópum. Þær em ekki endilega í
samræmi við heildarhagsmuni þjóðarinn-
ar heldur aðeins einstaka hópa þess.
Markaðsbrestur og stjórnsýslumistök
haldast yfírleitt í hendur.
Markaðsbrestur eins og
hann snýr að framleiðendum
Það er aðallega tvennt sem veldur mark-
aðsbresti í landbúnaði, þ.e. mikil dreifíng
bænda um landið og dreifing vinnslunnar
um stór svæði. Einnig áhættusamur
markaður sem framleiðendur starfa á, t.d.
vegna skorts á verðupplýsingum frá sam-
keppnisaðilum.
Bændur á fslandi eru stór hópur miðað
við stærð markaðarins og vegna víðáttu
landsins em býlin dreifð um stór land-
svæði. Vegna mikils flutningskostnaðar
hefur verið komið upp fjölda sláturhúsa
og mjólkurbúa um landið. Þessi þróun
hefur viðhaldið dreifingu á bændum og
leitt til þess að framleiðendur eru fram-
leiðslusinnaðir frekar en markaðssinnað-
ir, þ.e. leggja meiri áherslu á framleiðslu-
getu og magn en sölu. Þetta fyrirkomulag
hefur komið í veg fyrir hagkvæmni stór-
rekstrar, stuðlað að háum framleiðslu-
kostnaði og óhagkvæmni bæði fyrir
bændur og vinnsluna.
Markaðurinn er ekki eins áhættusamur
og markaðsbrestur gefur í skyn. Akvarð-
anir um verð em teknar af verðlags-
nefndum. I þeim nefndum em fulltrúar
bænda, vinnslunnar og ríkisstjómarinnar,
auk fulltrúa ASÍ og BSRB nú síðustu
árin. Verðákvörðun þeirra er ávallt þekkt
stærð. Verð er ekki ákveðið af markaðs-
öflum heldur út frá meðaltals fram-
leiðslukostnaði.
Stuttur líftími Iandbúnaðarframleiðslu
gerir erfítt að geyma birgðir og veldur
háum birgðakostnaði. Slæm nýting slát-
urhúsa veldur geysilegum sveiflum í
birgðum. Sú nauðsyn á að minnka birgð-
ir síðustu ára kemur í veg fyrir að bænd-
ur geti boðið ferskt kjöt á markaði, þrátt
fyrir aukna eftirspum eftir þeirri vöru.
Offramboð á landbúnaðarvörum, sem
stafar meðal annars af því að bændur eru
of margir og markaðurinn lítill, ætti að
gefa til kynna samkeppni í atvinnugrein-
inni. I fullkominni samkeppni á offram-
boð að lækka verð. Landbúnaðarfram-
Ieiðslan býr við ríkisstuðning sem þýðir
að verð til neytenda er fast og því verður
í litlu haggað.
Aukin eftirspurn stafar meðal annars
af lækkun verðs, auknum tekjum, fólks-
fjölgun, verðbreytingum á samkeppnis-
vömm, breyttum neysluvenjum og
smekk neytenda. Á íslandi hefur engum
þessara þátta tekist að breyta eftirspurn-
inni. Þvert á móti hefur átt sér stað
minnkandi neysla flestra kjötvara.
Bændur hafa tekið á sig tekjulækkun á
síðustu árum, sem hefur haft geysileg
áhrif á afkomu þeirra, en þessi tekju-
lækkun til bænda hefur ekki skilað sér til
neytenda í sama mæli og þess vegna ekki
aukið neyslu. Vegna skorts á hæfni
bænda til að hagræða, auka hagkvæmni í
framleiðslu og taka upp nýbreytni eða
jafnvel leggja niður óhagkvæman rekstur
Sigrún
Halldórsdóttir.
4
NEYTENDABLAÐIÐ - Maí 1996