Bændablaðið - 15.10.2002, Blaðsíða 14

14
BÆNDABLAÐIÐ
Þriðjudagur 15. oklóber 2002
Rjúpan er eftirsóttur fugl til
veiða hér á landi og hefur verið
nytjafugl um aldir. Fjöldi veiði-
manna gengur árlega til rjúpna, en
veiðunum fylgir útivist og spenna
sem sífellt fleiri sækjast eftir. Þá er
rjúpan eftirsótt sem jólamatur
þúsunda landsmanna og hefúr
verð á henni oft verið býsna hátt.
A síðari áratugum hefúr ásókn í
rjúpnaveiðar því verið gríðarmikil
og frá 1995, þegar veiðikorta-
kerflð var tekið upp, hefur
meðalveiðin verið 148.000 fúglar
á ári samkvæmt veiðiskýrslum.
Fullkomnari tæki til veiða og
ferðalaga hafa auðveldað aðgengi
að veiðilendunum. Unnt er að
komast nánast hvert sem er. Þetta
veldur því að fúglinn á ekki það
griðland sem áður var þegar
gengið var til rjúpna og veiði-
svæðið takmarkaðist af því hversu
langt menn gátu gengið.
Rjúpa var um tíma veidd til
útflutnings. Flagtölur sýna að
rjúpur voru fluttar úr landi á
árunum 1864 - 1940, að undan-
skildum fjórum hléum þegar
ástæða þótti til þess að alfriða
hana (1915, 1920- 1923, 1930-
1932 og 1940 - 1942). Langmestur
varð útflutningurinn á tímabilinu
1900 - 1927 og mest var veiðin
árið 1927 þegar 252.650 fúglar
voru fluttir út.
Rjúpnaveiðar eru ótvírætt
hlunnindi sem fylgja lögbýlum og
því til staðfestingar er nærtækast
að vitna til laga nr. 64/1994 þar
sem segir: „Landeigendum einum
eru heimilar fúglaveiðar og
ráðstöfúnarréttur þeirra á
landareign sinni, nema lög mæli
öðruvísi fyrir."
Verulegur hluti allra
rjúpnaveiða fer fram innan
landareigna lögbýla og snertir því
beint hagsmuni þeirra.
Astand rjúpnastofnsins
Umræður um að draga úr
veiðiálagi á rjúpu hafa verið
miklar á undanfömum árum.
Skoðanir eru skiptar um áhrif
skotveiða á stofninn og að hve
miklu leyti eigi að grípa til
friðunar. Það hefúr aukið
umræðumar að undanfömu að sá
sem mest hefúr rannsakað rjúpuna,
Ólafúr K. Nielsen fúglafræðingur,
hefur lýst ástandi rjúpnastofnsins í
skýrslu frá 21. ágúst sl. þar sem
m.a. kemur fram að „ef litið er til
þess hvað verið hefúr af rjúpu í
landinu síðustu 10 árin, þá hefúr
stofninn að öllum líkindum ekki
verið jafn fáliðaður í 100 ár
a.m.k." Ólafur ræðir m.a. um
stofnbreytingar á árunum 1981 -
2002 og segir þar að lokum:
„Samkvæmt þessum niðurstöðum
um ástand rjúpnastofnsins og
alþjóðlegum viðmiðunum á
íslenska rjúpan heima á válista
sem tegund í yfirvofandi hættu."
Þótt ýmsir telji að enn frekari
rannsókna sé þörf áður en
ákvarðanir um aðgerðir eru teknar,
þá er það hverjum manni ljóst sem
fylgst hefur með rjúpunni undan-
farna áratugi að henni fækkar jafnt
og þétt. Á þetta hafa tugir bænda
og veiðimanna í flestum lands-
hlutum bent á undanförnum árum.
Þegar niðurstöðum rannsókna ber
saman við álit þeirra sem á vett-
vangi búa og fýlgjast grannt með
lifnaðarháttum rjúpunnar, þá er
sérstök ástæða til þess að taka
mark á svo samhljóða niður-
stöðunum. Grípa heföi átt til
ffiðunaraðgerða strax í haust.
Hvað er til ráóa?
Fram hefúr komið að Náttúru-
fræðistofnun íslands telur nauð-
synlegt að grípa til aðgerða til
vemdar rjúpunni og hefúr jafn-
framt bent á að ofveiði sé nærtæk
skýring á mikilli fækkun hennar.
Undir það skal tekið hér. En hvað
er til ráða?
Fram hafa komið hugmyndir um
leiðir til úrbóta, svo sem:
Algiört veiðihann ffriðunt.
stvtting veiðitíma. enn frekari
takmarkanir á notknn
vélknúinna farartækja við
veiðar. hertar aðgerðir yegn
fiölskotabvssum oy
hálfsjálfvirkum skotvopnum.
Sérstök friðuð svæði. söluhann
og kvóti á veiðarnar.
Friðun. Algjör friðun í nokkur
ár er án efa raunhæfasta leiðin til
árangurs. Það er sú leið sem
fjöldamargir bændur hafa bent á,
einkum þeir sem búa á svæðum
þar sem rjúpum hefúr mjög
fækkað. Við búum í landi sem
býður upp á fjölþættar og gjöfúlar
auðlindir og rjúpan er ein þeirra.
Sjálfsagt er að nýta hlunnindi
landsins en þó þannig að þau rými
ekki. Ýmsum aðferðum er beitt á
öðrum sviðum. Land er friðað
fyrir beit og ágangi ef það er illa
farið. Veiði er takmörkuð í ám og
vötnum. Fiskistofnamir við
strendur landsins njóta vemdar
eftir ákveðnum reglum. Tegundir í
hættu em alffiðaðar o.s.ffv.
Rjúpan og nýting hennar eru
verðmæt hlunnindi fyrir
Iandeigendur, veiðimenn, ýmsar
þjónustugreinar og almenning.
Þegar ástand rjúpnastofnsins er
orðið jaffi slæmt og lýst hefúr
verið er það allra hagur og
augljóst mál að grípa verði til
aðgerða til að byggja hann upp á
ný. Að halda að sér höndum er
óskynsamlegt þegar til eru leiðir
til uppbyggingar með
ffamtíðamýtingu í huga.
Jafnframt er fúll ástæða til
þess að huga að fleiri þáttum
heldur en veiðum. Hvað á fjölgun
refa og minks mikinn þátt í
fækkun rjúpunnar? Það er verðugt
verkefni, samhliða tímabundinni
friðun rjúpunnar, að fækka ref,
villimink og mávum. (Á síðari
árum hefur sílamávur haldið sig í
flokkum inn til landsins í sumum
landshlutum ffam eftir öllu sumri
og liggur í eggjum og ungum
annarra fúgla).
Veiðitími. Veruleg stytting
árlegs veiðitíma er leið sem án efa
myndi draga umtalsvert úr veiðum
og þar með hlífa stofninum. Vel
kemur til greina að miða árlegan
veiðitíma við einn mánuð, t.d.
nóvember. Samkvæmt
veiðiskýrslum veiðist nærri
helmingur þess sem nú er veitt á
fyrstu sextán dögum
veiðitímabilsins, þ. e. frá 15. - 30.
október. Með styttingu
veiðitímans mundi veiðiálagið
eflaust aukast eitthvað á þeim tíma
sem veiðar yrðu leyföar, en
augljóst ætti að vera að veiðar í
nóvember ná aldrei að verða eins
Bændablaðið/Pálmi Guömundsson.
miklar og á jafnmörgum dögum í
október. Náttúran sjálf kemur
rjúpunni til hjálpar með skemmri
birtutíma og meiri líkum á snjó.
Hér er því vissulega um raunhæfa
leið að ræða til þess að draga úr
veiðum, leið sem hvorki mismunar
landeigendum né veiðimönnum.
Veiðitækni. Hertar aðgerðir
gegn fjölskotabyssum og
hálfsjálfvirkum skotvopnum,
ásamt enn frekari takmörkunum á
notkun vélknúinna farartækja við
veiðar, eru aðgerðir sem fyrst og
fremst snúa að hertu effirliti. Slíkt
getur eflaust, ef vel tekst til, skilað
einhverjum árangri en er ekki
varanleg lausn.
Friðuð svæði. Frá 1999 hefur
verið í gildi algjört bann við
rjúpnaveiði í nágrenni
Reykjavíkur, sem í grófúm
dráttum nær yfír sunnanverðar
Esjuhlíðar, Mosfellsheiði og
Bláfjöll. Frá og með þessu hausti
verður þetta friðaða svæði
stækkað, og afmarkast þá að
austan af Sogi og Ölfúsá. Á meðan
ffiðaða svæðið miðaðist eingöngu
við næsta nágrenni Reykjavíkur
virðist sem menn hafi sætt sig að
mestu við þessa ráðstöfún, enda er
þetta svæði mikið útivistarsvæði
fyrir íbúa á höfúðborgarsvæðinu
öllu. Á meðan veiðar á svæðinu
voru leyföar var almenn útivist
ekki hættulaus á rjúpna-
veiðitímanum. Hins vegar horfir
þetta öðruvísi við þegar stækka á
svæðið verulega. Höfundur hefur
orðið var við umtalsverða
gagnrýni á þá ráðstöfún. Með
þessu er verið að auka veiðiálag á
önnur svæði sem strax dregur úr
gildi friðunarinnar. í öðru lagi er
innan þessa svæðis fjöldi lögbýla
sem eiga sinn rétt til veiða á
meðan veiðar eru leyföar á annað
borð. Þessir rétthafar hafa ekki
verið spurðir álits né við þá haft
samráð og íhuga einhverjir þeirra
að krefjast ógildingar á þessari
ráðstöfim vegna þess að þeim er
bannað að nýta fom hlunnindi
jarða sinna. Þessi leið mun trúlega
fyrst og fremst leiða til ágreinings
og togstreitu.
Líklegra til árangurs væri að
taka undir og aðstoða þá
landeigendur, sem þess hafa
óskað, að veiðitíminn verði styttur
eða rjúpan ffiðuð.
Sölubann. Algjört sölubann
bæði í verslanir og manna á milli
er leið sem dálítið hefúr verið
rædd og ýmsir telja vænlega. Siíkt
bann kemur alls ekki til greina að
mati undirritaðs, af eftirtöldum
ástæðum. Með því er verið að
banna landeigendum (og
veiðimönnum) að bjóða til sölu
hlunnindaafúrð sem leyfilegt er að
nýta á vissum árstíma; hlunnindi
sem hafa verið nýtt og seld síðustu
150 ár eða lengur. Hlunnindi sem
fylgja jörðum og auka verðgildi
þeirra. Með þessari hugmynd er
komið til móts við sjónarmið
sportveiðimanna en möguleikar
landeigenda skertir verulega til
hefðbundinna hlunnindanytja.
Verslun með rjúpu mun eiga sér
stað eftir sem áður, en hún mun öll
verða á sk. svörtum markaði, því
að rjúpa er eftirsótt. Hinir sk.
"stórveiðimenn" sem bæði koma
úr hópi bænda og sportveiðimanna
munu auðveldlega finna sér farveg
þrátt fyrir sölubann. Það er rangt
og óeðlilegt að lögin beini nýtingu
þessara hlunninda í farveg
verslunar sem kemur ekki ffam og
verður ekki skráð á jörðina sem
eðlileg hlunnindi. Segja má að ef
þessi leið er farin þá geti
landeigendur náð sínum tekjum
vegna rjúpnaveiða með því að
leigja veiðilendur til
sportveiðimanna, en hvað með þá
sem vegna legu jarðanna eiga þess
vart kost og vilja nýta hlunnindi
sín sjálfír og hafa af þeim tekjur?
Kvóti. Því er fljótsvarað að
einhvers konar kvóti á veiðimenn
eða svæði er óffamkvæmanleg
leið, útilokað er að beita því
eftirliti sem þarf til þess að þessi
leið komi til greina.
Framtiðarnýting
Fram hefúr komið að rjúpan er
auðlind sem nýta á með
skynsamlegum og skipulögðum
hætti, einkum með það í huga að
viðhalda stofninum, þeim tekjum
og þeirri ánægju sem þessi
sérstaka auðlind gefúr. Hér verður
sú hugmynd viðruð að um nýtingu
rjúpunnar (og e.t.v. fleiri
fúglategunda) verði það skipulag
tekið upp sem gilt hefúr lengi um
lax- og silungsveiöi. í lögum um
lax og silungsveiði segir í 44. gr.:
„Skylt er mönnum að gera með
sér félagsskap um skipulag veiði í
hverju fiskhverfi, svo fljótt sem
kostur er." Síðan eru í lögunum
ítarleg ákvæði um það hvemig að
málum skuli staðið, þar á meðal
um hagnýtingu og friðun.
Vel má hugsa sér að land-
ffæðilega afmarkað og allstórt