Bændablaðið - 27.10.2011, Blaðsíða 14

Bændablaðið | fimmtudagur 27. október 201114
Fréttaskýring
Í árslok 2011 rennur út undan-
þáguákvæði sem Íslendingar hafa
frá reglugerð í matvælalöggjöf á
Evrópska efnahagssvæðinu (EES).
Undanþágan snýr að mælingum á
leifum varnarefna, s.s. skordýraeitri
og illgresiseyðum, í grænmeti og
ávöxtum. Í dag er einungis skimað
fyrir um 60 varnarefnum, en sam-
kvæmt EES-reglum er í dag gerð
krafa um mælingu á um 300 efnum.
Reglurnar tóku gildi á síðasta ári og
eru hluti samræmdrar eftirlitsáætl-
unar Evrópusambandsins (ESB) til
að tryggja að farið sé að ákvæðum
um hámarksgildi varnarefnaleifa í
og á matvælum.
Ný matvælalöggjöf tók gildi á
Íslandi 1. mars 2011. Hún hefur víð-
tæk áhrif á opinbert eftirlit með fram-
leiðslu matvæla og fóðurs. Þann 1.
nóvember nk. munu öll helstu ákvæði
laganna eiga að vera innleidd, m.a.
ákvæði er varða eftirlit með búfjár-
afurðum auk víðtækari ákvæða um
eftirlit og mælingar á varnarefnum.
Hluti af matvælalöggjöfinni felur
í sér útnefningu opinberra greining-
araðila á alls 21 skilgreindu sviði
matvælaöryggis. Matvælastofnun
leggur fram tillögur og veitir umsögn
til ráðherra sjávarútvegs- og land-
búnaðarmála um það hvaða aðili er
best til þess fallinn að sinna slíku.
Það er síðan í höndum ráðherrans að
útnefna opinberu greiningaraðilana.
Sveinn Margeirsson, forstjóri
Matís, segir að fyrirtækið hafi þá sér-
fræðiþekkingu sem þarf til að sinna
þeim mælingum sem falla undir 13 af
þessum sviðum, en nauðsynleg rann-
sóknartæki vanti miðað við kröfur
reglugerðanna. „Undanþáguákvæðið
varðandi varnarefnin byggist á því
að þessar mælingar verði gerðar hér
á landi í framhaldinu,“ segir Sveinn.
„Við áformum að verða okkur úti
um nauðsynlegan tækjabúnað til að
geta sinnt þeim og jafnframt að veita
mælinga- og rannsóknaþjónustu vegna
eftirlits með merkingum erfðabreyttra
matvæla, greiningu þungmálma og
annarra hættulegra mengunarefna
– auk þörungaeiturs í skelfiski.
Neytendavernd tengd matvælum
hér á landi mun í kjölfarið aukast.
Við höfum sótt um styrk til ESB til
að standa straum af kostnaði vegna
tækjanna.“
Hollustuhættir og eftirlit
Matvælalöggjöfin fjallar um holl-
ustuhætti og eftirlit í matvæla- og
fóðurframleiðslu, með það að mark-
miði að vernda líf og heilsu manna
og tryggja frjálst flæði vöru á EES-
svæðinu. Lögboðið er að mæla
varnarefni og önnur óæskileg efni,
jafnt í innfluttum matvælum sem og
matvælum af innlendum uppruna.
Matvæli sem eiga uppruna sinn
að rekja til EES-svæðisins eru þó
almennt ekki skoðuð nema sérstök
ástæða sé til þess, enda er megin-
reglan að matvælaeftirlit innan EES-
svæðisins fari fram í upprunalandi.
Þó er rétt að geta þess að allnokkur
hluti þeirra sýna sem varnarefni eru
mæld í hér á landi kemur úr vörum
frá EES- svæðinu.
Uppbygging á tækjakosti
Varðandi uppbygginguna á tækja-
kostinum segir Sveinn að um nokkur
rannsóknartæki sé að ræða. „Gerð
var ábatagreining til að greina hvaða
rannsóknartæki og mæliaðferðir væri
hagkvæmt að setja upp hérlendis.
Styrkurinn sem sótt er um nemur um
300 milljónum króna og er ekki ein-
vörðungu til tækjakaupa, hluti af þeim
stuðningi fælist í að setja tækin upp
hjá Matís, faggilda aðferðir og þjálfa
starfsfólk. Tækjabúnaður vegur um
tvo þriðju af heildarkostnaði við verk-
efnið, samkvæmt áætlunum. Komi til
þess að verkefnið verði að veruleika,
mun fara fram útboð á tækjunum á
EES-svæðinu.“
Sveinn segir að það sé hægt að
semja við erlenda rannsóknaraðila
um að taka að sér að vera opinberir
greiningaraðilar fyrir Ísland. Þá
yrðu öll sýni send úr landi. Slíkt
fyrirkomulag verði líklega niður-
staðan ef tækjabúnaður verður ekki
byggður upp á Íslandi og rekstur hans
tryggður. „Það er ljóst að það myndi
hafa marga ókosti í för með sér,“
segir hann og nefnir nokkur atriði.
„Biðtími eftir niðurstöðum mælinga
kynni að verða langur, en þekkt eru
dæmi um biðtíma allt að þremur
vikum. Því ferli mætti flýta með
kaupum á forgangsþjónustu í flutn-
ingum og hjá mæliaðilum erlendis,
en kostnaður eykst þá verulega. Sóun
matvæla kynni jafnframt að verða
meiri þar sem fersk matvara eins og
ávextir og fiskur getur eyðilagst hjá
matvælaframleiðendum og birgjum
meðan beðið er eftir niðurstöðum
mælinga erlendis frá. Einnig hefur
komið fyrir að sýni hafi eyðilagst,
mengast og týnst í flutningum frá
Íslandi til erlendra rannsóknaraðila.
Flutningafyrirtæki eiga í erfiðleik-
um með að tryggja að sýni berist
óskemmd á áfangastað ef um er
að ræða viðkvæm sýni og langan
flutningstíma. Ef sýni skemmast,
er kostnaðarsamt að senda ný sýni,
auk þess sem það lengir enn frekar
biðtíma eftir niðurstöðum mælinga.
Á þeim tíma eru neytendur útsettir
fyrir mögulegri hættu og ef varan
reynist óhæf til neyslu getur reynst
kostnaðarsamt að innkalla hana, auk
þess sem neytendur kunna að hafa
neytt vöru sem í raun var óhæf til
neyslu.
Flutningar til og frá landinu, sér
í lagi loftflutningar, geta rofnað t.d.
vegna náttúruhamfara eða stríðs-
ástands. Mikilvægt er að hafa aðgang
að búnaði til mælinga sem kannar
öryggi matvælanna hér á landi, komi
slík staða upp. Þá er vert að nefna að
samfara uppbyggingu tækjabúnaðar-
ins byggist upp og viðhelst þekking á
áhættumati á sviði matvælaöryggis,
sem auðveldar áhættustjórnun við
núverandi eða aðsteðjandi vá vegna
þess að þekking og aðstaða er til í
landinu.
Ef mælingarnar verða fram-
kvæmdar erlendis mun það hafa í för
með sér hærri kostnað á hvert sýni
sem mælt er. Slíkt mun svo aftur hafa í
för með sér að færri sýni verða mæld,
nema til komi aukin útgjöld. Yrði þetta
raunin myndi vöktun matvæla í raun
ekki vera nægileg. Þetta gæti stofnað
orðspori íslenskrar matvælafram-
leiðslu í hættu. Um leið myndi það
hamla því að íslenskir sérfræðingar
og vísindamenn gætu tekið virkan
þátt í alþjóðlegu samstarfi sem snýr
að matvælaöryggi. Það hefði svo í
för með sér að erfitt yrði að tryggja
að sjónarmið Íslands kæmu fram, en
slíkt stuðlar að því að styrkja hags-
muni okkar.“
Samkvæmt þeim upplýsingum
sem Matís hefur er styrkumsóknin
í ferli hjá þeim stofnunum innan
Evrópusambandsins sem hafa með
hana að gera. „Á þessum tímapunkti er
of snemmt að segja til um niðurstöðu
málsins,“ segir Sveinn. „Uppbygging
búnaðarins er mikilvæg fyrir hags-
muni matvælaframleiðenda og neyt-
enda á Íslandi, en frá mínum sjónarhóli
er mikilvægt að grundvöllur sé fyrir
rekstri tækjanna. Verulegur niður-
skurður hefur verið á opinberu fé til
rannsókna og þróunar á sviði mat-
vælaframleiðslu síðustu ár. Gildir það
jafnt á sviði nýsköpunar og varðandi
matvælaöryggi. Á sama tíma hefur
kostnaður hækkað, m.a. vegna dýrari
aðfanga.
Matís hefur lagt áherslu á mikil-
vægi þess að hér sé til staðar öflugur
tækjabúnaður og vel þjálfað starfsfólk
sem tryggt getur aðgang innflutnings-
fyrirtækja – sem og matvælafram-
leiðenda á Íslandi – að hagkvæmri,
öruggri og fljótvirkri þjónustu á sviði
lögbundinna mælinga. Með það í huga
var ákveðið að leggja vinnu í styrk-
umsóknina á sínum tíma. Hinsvegar
á eftir að greina frekar áhrifaþætti á
rekstrarlíkan tækjanna, s.s. fjármagn
til mælinga og vöktunar, en ekki
kemur til greina frá minni hendi að
ráðist verði í uppbyggingu tækjabún-
aðar og þjálfunar starfsfólks innan
Matís nema rekstrarforsendur séu
fyrir hendi.“
Mikilvæg störf í húfi
Ef styrkurinn fæst ekki, mun Matís
ekki byggja upp þjónustu sem opinber
greiningaraðili með sama hætti og
fyrirhugað hefur verið. „Ef til þess
kemur mun sennilega verða vand-
kvæðum bundið að sinna lögbundnum
mælingum á Íslandi m.t.t. innleiðingar
síðari hluta matvælalöggjafarinnar
þann 1. nóvember nk.,“ segir Sveinn.
„Komi sú staða upp er veruleg hætta
á að mikilvæg störf sem krefjst sér-
þekkingar hverfi úr landi, þar sem
kaupa þarf þjónustuna að stórum
hluta erlendis, að líkindum í Evrópu,
en þar er að finna nokkra aðila sem
hafa getu til að starfa sem opinberir
greiningaraðilar.“
Sveinn segir að við ábatagrein-
inguna hafi verið tekið tillit til þess
hvaða rannsóknartæki og mæliað-
ferðir væri hagkvæmt að setja upp
hérlendis; hvaða þætti á sviði mat-
vælaöryggis sé hagkvæmt að reka
hérlendis miðað við að kaupa þjón-
ustu erlendis frá. „Í því sambandi
var litið til fjárfestingarkostnaðar,
uppsetningar á rannsóknarstofu,
almenns rekstrarkostnaðar, þjálfun-
ar starfsfólks og uppbyggingar sér-
fræðiþekkingar. Ekki var tekið tillit
til hagsmuna matvælaframleiðenda,
sem eru verulegir eins og áður segir.
Niðurstaðan var sú að áformað er að
byggja upp forgangsrannsóknartæki
sem talin eru nauðsynleg til að sinna
þeim sviðum sem hagkvæmara er að
reka á Íslandi en kaupa þjónustuna
erlendis frá.“
/smh
Evrópsk löggjöf í íslensku ljósi
Sigurður Örn Hansson, forstöðumaður hjá MAST, segir ástæðu
þess að innleiðingu matvælalöggjafar Evrópska efnahagss-
væðisins (EES) á Íslandi sé skipt upp í tvo hluta eiga sér nokkra
forsögu. Ísland hafði tímabundna undanþágu varðandi EES-lög-
gjöf um búfjárafurðir – og Ísland hefur því haft eigin landsre-
glur á því sviði. Þegar samningurinn um EES var endurskoðaður
árið 2007 varð niðurstaðan sú, að kröfu Evrópusambandsins
(ESB) og með samþykki Íslands, að fella niður þessa undanþágu
Íslands. Löggjöf ESB á þessu sviði hafði gilt hér á landi varðandi
fóður, fiskvinnslur og almenn matvælafyrirtæki og þess vegna
voru fiskafurðir í frjálsu flæði innan EES.
„Í ESB tók ný löggjöf um opinbert eftirlit og hollustuhætti matvæla
og fóðurs gildi þann 1. janúar 2006, en ekki hér á landi þar sem samn-
ingurinn um EES var til endurskoðunar. Þegar til lengdar lét hafði þetta
óheppileg áhrif á sölu á fiskafurðum vegna þess að hér á landi var ekki
unnið samkvæmt sömu hollustuháttalöggjöf og annars staðar innan EES.
Þegar breytingin á samningnum um EES var samþykkt á Alþingi síðla
árs 2009 var af þessum sökum ákveðið að nýja löggjöfin skyldi taka
gildi 1. mars 2010 varðandi fóður, fisk og almenn matvæli, þar sem
eldri Evrópulöggjöf hafði gilt til margra ára, en 18 mánuðum síðar, 1.
nóvember 2011 fyrir búfjárafurðir, þar sem landsreglur voru í gildi. Þessi
tími var nauðsynlegur til aðlögunar og innleiðingar nýrrar löggjafar; fyrir
fyrirtæki til að koma á nauðsynlegum úrbótum og fyrir opinbera aðila til
að tryggja hlutlaust eftirlit, uppfæra eftirlitsáætlanir og eftirlitshand-
bækur, koma á áhættumati og endurnýja gagna- og eftirlitsskráningar,
svo nokkur atriði séu nefnd.“
Sigurður segir að þó að grunni til sé verið að innleiða nýjar reglur
um hollustuhætti og opinbert eftirlit, þá fylgi einnig umfangsmikil lög-
gjöf um ýmsa aðra sérhæfða þætti. „Í því sambandi mætti nefna t.a.m.
landamæraeftirlit, örverufræðileg viðmið, súnur (sjúkdómar og/eða
sýkingar sem smitast náttúrulega á milli dýra og manna), salmonellu,
tríkínur (þráðormar í spendýrum), aðskotaefni, lyfjaleifar ofl. Þessu fyl-
gja um leið auknar kröfur um sýnatökur og greiningar af hálfu opinberra
aðila og kröfur á matvæla- og fóðurfyrirtæki, sem bera ábyrgð á að lög-
gjöfin sé uppfyllt.“
Opinberir greiningaraðilar ekki enn verið tilnefndir
Eins og fram kemur í viðtalinu við Svein Margeirsson hefur Matís þá sér-
fræðiþekkingu sem þarf til að sinna mælingum á 13 af 21 skilgreindu
sviði matvælaöryggis hér á landi. Sigurður segir að MAST hafi viðurkennt
nokkra aðila sem opinberar rannsóknarstofur. Ekki hafi þó verið gengið
frá neinum tilnefningum fyrir svokallaðar tilvísunarrannsóknarstofur, en
stefnt sé að því að ljúka því á næstunni. Matís og fleiri rannsóknarstofur
hafi þá sérfræðiþekkingu sem til þurfi til að vera tilnefndar á allnokkrum
sviðum. „Tilraunastöð Háskóla Íslands í meinafræði að Keldum mun líkast
til taka að sér það sem er á þeirra sérsviði í tengslum við fóður, matvæli
og dýraheilbrigði. Á þeim sviðum þar sem ekki eru starfandi íslenskar
rannsóknarstofur erum við tilneydd að tilnefna erlendar – og þau eru
nokkur. Þar er um að ræða dýrar mælingar og sérhæfðar og rekstrar-
grundvöllur er erfiður hér á landi fyrir slíkar mælingar. Þessi svið eru
Mjólk og mjólkurafurðir, Greiningar á dýrapróteinum í fóðri, Lyfjaleifar og
aðskotaefni í dýraafurðum, Aukefni í dýrafóðri, Erfðabreyttar lífverur, Efni
og hlutir sem ætlað er að snerta matvæli, Sveppaeitur, PAH (Poly Aro-
matic Hydrocarbons), Díoxín og PCB.
Sumum sviðum er skipt upp og þar kemur íslensk rannsóknastofa til
greina fyrir hluta sviðsins, en ekki allt. Sýni úr eftirliti hafa lengi verið send
til erlendra rannsóknastofa til að tryggja öryggi íslenskra matvæla og
mun það verða gert áfram, nema uppbygging verði á rannsóknastofum
hér á landi,“ segir Sigurður.
Innleiðing matvælalöggjafar EES á Íslandi:
Matís áformar að fjárfesta fyrir
um 300 milljónir króna vegna eftirlits
– skima á fyrir 300 varnarefnum í stað um 60 í dag
Sigurður Örn Hansson, forstöðumaður hjá MAST.
Sveinn Margeirsson, forstjóri Matís.
Eftirlit með varnarefnaleifum í ávöxtum og grænmeti á Íslandi
Varnarefni eru efni sem notuð eru við
framleiðslu og vinnslu matvæla. Helstu
flokkar eru illgresiseyðar, sveppalyf, skor-
dýraeitur og stýriefni (efni sem stjórna
vexti plantna). Notkun þessara efna
miðast við að koma í veg fyrir að upp-
skera skerðist eða matvæli skaðist t.d. af
völdum skordýra eða myglusveppa.
Á Íslandi hefur verið skimað eftir leifum
varnarefna í um 275 sýnum ár hvert. Þetta
samsvarar yfr 90 sýnum fyrir hverja 100.000
íbúa, sem eru hlutfallslega mun fleiri sýni en á
Norðurlöndunum
Að sögn Ingibjargar Jónsdóttir, sérfræðings
hjá MAST, sýna niðurstöður þessa eftirlits með
varnarefnaleifum að ekki greinist mikið af
þessum efnum hérlendis. Árið 2010 var skimað
fyrir 60 varnarefnum í 275 sýnum af innfluttu
og innlendu grænmeti og ávöxtum. Af þeim
voru 179 (65%) sýni án varnarefnaleifa, 94
(34 %) með leifar varnarefna við eða undir
hámarksgildum og 3 (1%) sýnanna með leifar
af varnarefnum yfir hámarksgildum.
Alls voru tekin 63 sýni af íslensku grænmeti
árið 2010 og ekkert þeirra innihélt leifar þeirra
varnarefna sem skimað var fyrir.
Alls voru tekin 210 sýni af innfluttum
ávöxtum og grænmeti. Í 116 (55%) erlendum
sýnum mældust engar varnarefnaleifar, í 91
(43%) sýni mældust varnarefnaleifar við eða
undir hámarksgildum og í 3 (1,5%) sýnum
mældust varnarefnaleifar yfir hámarksgildum.
2 sýni voru tekin til að fylgja eftir sýni sem inni-
hélt varnarefnaleifar yfir hámarksgildi.
Varnarefnaleifar geta verið utan á vörunni,
í berki/hýði, í steinum eða kjarna auk þess
að vera í holdinu. Þegar sýnin eru búin undir
mælingar eru þau því hvorki þvegin né afhýdd.
Með þessu er verið að greina efnin í öllu sýninu
en ekki aðeins æta hlutanum. Mælingarnar eru
gerðar á þennan hátt til að fá heildarmynd af
notkun efna, frekar en bara innihaldi í ætum
hluta. Leifar varnarefna sem finnast í ávöxtum
eru að stórum hluta í ysta lagi, þ.e. hýði eða
berki. Það er því góð regla að skola ávexti og
grænmeti vel fyrir neyslu og fjarlægja ysta lag
þar sem við á.
Fjöldi sýna eftir uppruna árið 2011