Fréttablaðið - 04.04.2012, Blaðsíða 10

4. apríl 2012 MIÐVIKUDAGUR10
Fimmta hvert skuldsett heimili
var í greiðsluvanda í lok árs 2010
að teknu tilliti endurútreiknings
gengislána, hækkunar launa og
innleiðingar greiðslujöfnunar fast-
eignalána. Fátt bendir til þess að
þær aðgerðir sem komu til fram-
kvæmda frá þeim tíma hafi dreg-
ið verulega út umfangi greiðslu-
vanda þar sem afrakstur þeirra
skilaði sér að takmörkuðu leyti
til þess hóps sem þurfti á þeim að
halda. Skuldsetning vegna bílalána
virðist eiga mikinn þátt í að koma
heimilum í vanda og flest heim-
ili í skuldavanda (með neikvæða
eiginfjárstöðu) eru tekjuhá heim-
ili en flest heimili í greiðsluvanda
eru tekjulág. Einn af hverjum tíu
skuldsettum húsnæðiseigendum
er í bæði greiðslu- og skuldavanda.
Flestir þeirra eru barnafjölskyldur
með gengistryggð lán.
Þetta er meðal þess sem kemur
fram í lokaniðurstöðu á greiningu
á stöðu íslenskra heimila í aðdrag-
anda og kjölfar hrunsins sem tveir
hagfræðingar á hagfræði- og pen-
ingastefnusviði Seðlabankans,
Þau Þorvarður Tjörvi Ólafsson og
Karen Á. Vignisdóttir, hafa unnið.
Niðurstaðan var kynnt í gær.
Greiningin byggir á gagna-
grunni sem Seðlabankinn aflaði
á árinu 2009 á grundvelli leyfis
Persónuverndar. Hann saman-
stendur af ítarlegum upplýsingum
um hvert stakt lán, auk upplýsinga
um tekjur, fjölskyldugerð, búsetu
og aldur. Gagnagrunnurinn nær
til nærri því hvers einasta skuld-
setta heimilis í landinu. Lán hjá
minni lífeyrissjóðum og námslán
eru þó undanskilin. Alls eru 424
þúsund lán í gagnasafninu. Sam-
kvæmt kynningu Seðlabankans er
umræddur gagnagrunnur einstak-
ur í heiminum.
Í greiningunni er í fyrsta lagi
fjallað um umfang greiðsluvanda
hérlendis og hvernig hann þróaðist
frá ársbyrjun 2007 til ársloka 2010.
Í öðru lagi er fjallað um umfang
skuldavanda, en þeir sem eru með
neikvæða eiginfjárstöðu í hús-
næði sínu eru skilgreindir í slík-
um vanda. Í þriðja lagi er stærð
þess hóps sem er í bæði greiðslu-
og skuldavanda könnuð. Í fjórða
lagi eru greind einkenni heimila
sem eiga í vanda og í fimmta lagi
eru áhrif þeirra aðgerða sem grip-
ið hefur verið til handa heimilum
og endurútreikningur ólöglegra
lána metinn. Þær aðgerðir sem
greiningin tekur til eru frysting
á lánum, greiðslujöfnun fasteigna-
lána, endurútreikningur ólöglegra
lána (áhrif dóms Hæstaréttar frá
15. febrúar 2012 eru ekki tiltekin),
sérstakar vaxtaniðurfærslur og
útgreiðsla séreignarlífeyrissparn-
aðar.
Í greiningunni kemur fram að
tækjuhæstu hópar landsins virð-
ast hafa notið „verulega góðs af
endurútreikningi ólöglegra geng-
islána“. Miðað við ætluð áhrif dóms
Hæstaréttar 15. febrúar síðastlið-
inn, sem ekki er tekið tillit til í
útreikningunum, má ætla að þess-
ir tveir tekjuhópar muni njóta enn
frekar góðs af frekari endurreikn-
ingi. Stóru viðskiptabankarnir þrír
hafa þegar fært eignir sínar niður
um 64 milljarða króna vegna þess
dóms.
Tveir af hverjum þremur hús-
eigendum sem á bæði í greiðslu- og
skuldavanda eru með gengistryggð
lán. Fyrir endurútreikninga átti
það við um þrjá af hverjum fjór-
um sem voru í þessari stöðu.
Ómarkvissar leiðréttingar
Aðgerðir til hjálpar skuldsettum heimilum virðast ekki hafa skilað sér nema að takmörkuðu leyti til þeirra
sem þurftu á þeim að halda. Þeir teljuhæstu nutu verulega góðs af endurútreikningi ólöglegra gengislána.
SKÝRSLUHÖFUNDARNIR Karen Á. Vignisdóttir og Þorvarður Tjörvi Ólafsson, hag-
fræðingar hjá Seðlabankanum, kynntu niðurstöðurnar á fundi í gær. FRÉTTABLAÐIÐ/GVA
Höfundar greiningarinnar komast að þeirri
niðurstöðu að áhrif þeirra aðgerða sem ráðist
hefur verið í til að hjálpa heimilum í greiðslu-
vanda eftir hrun hafi ekki nema að litlu leyti
skilað sér til þeirra. Þeir telja ýmislegt benda
til þess að almennar aðgerðir til breytinga á
skatt- og tilfærslukerfinu hafi verið betur sniðnar
til að hjálpa heimilum í greiðsluvanda en þær
aðgerðir sem gripið hefur verið til.
Í greiningunni er tekið tillit til allra þeirra
aðgerða sem settar hafa verið fram til að létta
greiðslubyrði skuldsettra heimila. Það eru til að
mynda frysting lána, greiðslujöfnun húsnæðis-
lána, endurútreikningur ólöglegra gengislána
(nær þó ekki yfir nýjasta dóminn), 110% leiðina
og sérstaka almenna vaxtaniðurgreiðslu. Ekki var
unnt að meta áhrif aðgerða á borð við greiðslu-
aðlögun og sértæka skuldaaðlögun.
110% leiðin
Heildarafskriftir vegna 110% leiðarinnar voru
88,8 milljarðar króna og dreifðust á alls um
21.900 heimili. Þar af fengu húseigendur sem
áttu í greiðsluvanda 23,6% afskriftarupp-
hæðarinnar, um 21,6% fór til húseigenda sem
eru með meira en 200 þúsund krónur afgangs
á mánuði eftir greiðslur af lánum og lágmarks-
framfærslu. Því er sáralítill munur á þeirri upp-
hæð sem fór til þeirra sem voru í greiðsluvanda
og þeirra sem voru með mikið fjárhagslegt
svigrúm eftir greiðslu lána og lágmarksfram-
færslu.
Samkvæmt áætlun greiningarhöfunda komust
einungis um 650 heimili úr greiðsluvanda vegna
afskrifta húsnæðislána í tengslum við 110%
leiðina. Það samsvarar lækkun á hlutfalli þeirra
sem eru í greiðsluvanda um 0,6%. Stærstur hluti
afskriftanna fellur því öðrum heimilum í skaut.
Sérstök vaxtaniðurgreiðsla
Til viðbótar við hefðbundnar vaxtabætur hefur
verið ákveðið að greiða sérstaka niðurgreiðslu á
vöxtum við álagningu opinberra gjalda árin 2011
og 2012. Umfang greiðslunnar á að vera um sex
milljarðar króna.
Í greiningunni kemur fram að rúmlega 60%
þeirrar upphæðar muni „falla tekjuháum heim-
ilum í skaut samanborið við tæplega fimmtug
til handa tekjulágum. Einungis 27% upp-
hæðarinnar fara til heimila í greiðsluvanda en
meiri en þriðjungur fer til heimila með mikinn
tekjuafgang“.
Áætlað er að um 800 heimili hafi losnað úr
greiðsluvanda vegna vaxtaniðurgreiðslunnar. Í
greiningunni segir að það endurspegli að „ein-
ungis lítill hluti hennar skilaði sér til þess hóps“.
Það samsvarar lækkun á hlutfalli skuldsettra
heimila í greiðsluvanda um 0,8%.
Útgreiðsla séreignasparnaðar og greiðslu-
jöfnun
Í greiningunni segir að „líkur á að vera í greiðslu-
vanda og líkur á að hafa fengið greiddan út sér-
eignarsparnað eru ólíkar eftir tekjufimmtungum
sem bendir til að meirihluti útgreiðslunnar hafi
farið til heimila sem eru ekki í greiðsluvanda.
Aðgerðin gegndi þó mikilvægu stuðningshlut-
verki við efnahagsbatann“.
Greiningarhöfundar segir að greiðslujöfnun
hafi að ýmsu leyti verið skilvirk leið til að draga
úr greiðsluvanda með litlum tilkostnaði á
meðan að 110% leiðin og sérstaka vaxtaniður-
greiðslan skiluðu „mjög takmörkuðum árangri
í að minnka greiðsluvanda þrátt fyrir umtals-
verðan kostnað“.
Tekjuháir og fólk í greiðsluerfiðleikum fengu svipaða upphæð
Fimmtungur barna átti foreldra í greiðsluvanda í
árslok 2010 og helmingur heimila sem voru með
gengistryggð lán er með háar tekjur. Samkvæmt
greiningunni er heimili í greiðsluvanda ef ráðstöf-
unartekjur þess duga ekki til að standa undir bæði
greiðslubyrði lána og lágmarksframfærslu, sem er
fundin með því að leggja 60% ofan á framfærslu-
viðmið Umboðsmanns skuldara.
Í greiningunni kemur fram að hlutfall skuld-
settra heimila í greiðsluvanda hafi nær tvöfaldast
frá byrjun árs 2007 og fram að hruni, úr 12,5% í
23,5%. Það náði hámarki haustið 2009 þegar fryst-
ingum lána lauk og var þá 27,5%. Hlutfallið lækkaði
síðan í kjölfar greiðslujöfnunar, hækkunar launa
og endurútreiknings ólöglegra lána. Í lok árs 2010
voru um 20% skuldsettra heimila í greiðsluvanda.
Þau hefðu verið um 25% ef ekki hefði verið gripið
til aðgerða til að laga stöðu heimila í landinu. Það
þýðir að um 21 þúsund heimili áttu í vandræðum
með að standa undir greiðslubyrði sinni, eða um
15% allra landsmanna. Þau hefðu verið um 4.000
fleiri ef ekki hefði komið til aðgerða og endurút-
reiknings. Eftir hrunið og fram til loka árs 2010
fjölgaði heimilum í greiðsluvanda um 8.800 alls.
Þegar greiðsluvandi er skoðaður á milli tekju-
hópa kemur í ljós að flest heimili í vanda eru
tekjulág. Það vekur hins vegar athygli að rúmlega
helmingur heimila sem voru með gengistryggð
lán voru í tveimur tekjuhæstu hópunum af fimm.
Þeir sem tilheyra þeim hópum eru með meðalráð-
stöfunartekjur, eftir greiðslu skatta og annarra
gjalda, yfir 375 þúsund á mánuði. Fjöldi heimila
með gengistryggð lán í greiðsluvanda jókst um
11.650 heimili frá janúar 2007 og fram á mitt ár
2009. Á sama tíma fjölgaði heimilum með lán í
krónum og í greiðsluvanda um 5.100.
Þegar hópurinn er greindur niður á fjölskyldu-
samsetningu kemur í ljós að 28% barnafjöl-
skyldna voru líklegar til að vera í greiðsluvanda
í lok árs 2010. Samsvarar það því að eitt af hverj-
um fimm börnum hafi átt foreldra í greiðslu-
vanda.
Mest fjölgaði ungu fjölskyldufólki sem tók hús-
næðislán seint í uppsveiflunni fyrir hrun og er í
greiðsluvanda. Hlutfall þeirra í greiðsluvanda var
21,5% í byrjun árs 2007 en 47% haustið 2009. Það
lækkaði þó töluvert á árinu 2010 og var um 35% í
lok þess.
Um helmingur heimila með
gengistryggð lán með háar tekjur
Lykiltölur
Heimilum með neikvæða eiginfjárstöðu
í húsnæði sínum fjölgaði verulega í
aðdraganda og í kjölfar hrunsins. Ástæður
þess er fyrst og fremst að finna í því að
húsnæðisverð lækkaði og staða hús-
næðislána hækkaði vegna verðbólgu og
gengislækkunar krónunnar. Í greiningunni
kemur fram að 37,5% skuldsettra hús-
eigenda hafi verið með neikvætt eigið
fé í húsnæði sínu í lok árs 2010, sem
samsvarar um 27% allra húseigenda.
Hlutfall skuldsettra heimila í slíkri stöðu
var um 6% í byrjun árs 2007 og 10% í
janúar 2008. Þegar hópnum er skipt eftir
tekjum kom í ljós að flest heimili sem eru
með neikvæða eiginfjárstöðu eru tekjuhá
heimili.
Hlutfall þeirra sem voru með lán í
krónum, og voru með neikvætt eigið fé í
húsnæði sínu, jókst úr 6,5% í byrjun árs
2007 í 37% í lok árs 2010. Hlutfall þeirra
sem voru með gengistryggð húsnæðis-
lán jókst mun hraðar og var um 43% í
lok tímabilisins sem skoðað var. Í byrjun
árs 2007 voru rúmlega 75% húseigenda
með gengistryggð lán með meira en tíu
milljóna króna jákvætt eigið fé í hús-
næði sínu. Það hlutfall hafði lækkað
niður í 32% í árslok 2010. Í greiningunni
er þó sérstaklega tekið fram að „lang-
stærsti hluti húseigenda í neikvæðri
eiginfjárstöðu eru hins vegar með öll sín
fasteignalán í krónum“.
Einn af hverjum tíu skuldsettum hús-
eigendum var líka í greiðsluerfiðleikum í
lok árs 2010, eða um 7% allra húsnæðis-
eigenda. Þau heimili sem voru með lágar
tekjur eru hlutfallslega mun líklegri til að
vera í slíkum tvíþættum vanda en aðrir.
Á móti tilheyrði meirihluti þeirra sem
voru í greiðslu- og skuldavanda í árslok
2010 mið- og næstlægsta tekjuhópnum.
Mikill meirihluti þeirra sem voru bæði í
greiðslu- og skuldavanda var með gengis-
tryggð lán, en sjötti hver húsnæðiseigandi
með slík lán var í tvíþættum vanda. Til
samanburðar voru einungis 6% þeirra
sem eru með öll lán í krónum bæði með
neikvætt eigið fé og í greiðsluerfiðleikum.
Barnafjölskyldur voru líklegri til að vera
í slíkum tvíþættum vanda en aðrir, sem
greiningarhöfundar segja ekki að þurfi að
koma óvart þar sem þær eru „oft verulega
skuldsettar vegna íbúða- og bílakaupa
auk þess að vera með hlutfallslega háa
framfærsluþörf“. Alls falla rúmlega fjögur
þúsund fjölskyldur í þennan flokk.
27% allra með nei-
kvæða eiginfjárstöðu
Þórður Snær
Júlíusson
thordur@fréttabladid.is
Greining Seðlabanka Íslands á skuldavanda heimilanna
Um fjögur þúsund barnafjöl-
skyldur voru í greiðslu- og
skuldavanda.
Tæpur helmingur þeirra sem
eru með neikvæða eigin-
fjárstöðu í húsnæði sínu eru
tekjuháar kjarnafjölskyldur.
skuldsettra heimila
voru í greiðsluvanda
í lok árs 2010.
20%
þeirra sem voru með
öll sín lán í krónum
voru bæði í greiðslu- og
skuldavanda.
6%
milljarðar króna
eru heildarafskriftir
vegna 110%
leiðarinnar.
88,8
er fjöldi þeirra
heimila sem komst
úr greiðsluvanda
vegna 110% leiðarinnar.
650
er hlutfall hinnar
sérstöku vaxtaniður-
færslu sem skilar sér
til heimila í greiðsluerfiðleikum.
27%
er hlutfall heildar-
upphæðar sem
greidd verður vegna
sérstakrar vaxtaniðurfærslu sem
fellur tekjuháum heimilum í
skaut.
60%
milljarður króna
er kostnaðurinn
við 20% almenna
niðurfellingu á verðtryggðum
skuldum.
261
er hlutfall þeirrar
upphæðar sem
almennar niðurfell-
ingar kosta og rennur til tekju-
hárra hópa.
57%
er hlutfall
heildarupp-
hæðar afskrifta
vegna 110% leiðarinnar sem
fellur heimilum í greiðsluvanda
í skaut.
23,6%
milljarðar króna er
upphæðin sem
húseigendur með
mikinn tekjuafgang fengu vegna
110% leiðarinnar.
19,2