Fréttablaðið - 14.12.2012, Blaðsíða 68

14. desember 2012 FÖSTUDAGUR| MENNING | 48MENNING
BÆKUR ★★★ ★★
Bjarna-Dísa
Kristín Steinsdóttir
VAKA HELGAFELL 2012
Margir kannast við söguna af
Bjarna-Dísu úr Þjóðsögum Jóns
Árnasonar. Dísa var til í raun og
veru, hét Þórdís Þorgeirsdóttir og
var í vist á Eskifirði þegar hún hélt
í sína feigðarför árið 1797. Kristín
Steinsdóttir segist styðjast að hluta
við æviferil hennar, en annað í þess-
ari bók sé skáldskapur.
Dísa fylgdi Bjarna bróður sínum
frá Eskifirði til Seyðisfjarðar um
hávetur. Skall á vonskuveður og
Bjarni gróf systur sína í fönn áður
en hann fór að leita hjálpar. Þorvald-
ur hét draughrætt hörkutól sem fór
með Bjarna að sækja Dísu þegar
veðrinu slotaði en neðanmáls við
þjóðsöguna segir stutt og laggott:
„Mun Dísa hafa verið drukkin og
lifað, en Þorvaldur gert út af við
hana í hjátrúaræði.“ Vitaskuld segir
sagan að Dísa hafi gengið aftur og
ásótt fólk, einkum Bjarna, bróður
sinn.
Saga Kristínar greinir frá för
systkinanna í smáatriðum, en
meðan á henni stendur rifjar Dísa
upp ýmislegt úr ævi sinni og for-
eldra sinna. Þar er mest áhersla
lögð á fátækt og basl fólksins, en
ógeðsleg saga íslenskra niðursetn-
inga er í bakgrunni Bjarna-Dísu.
Líka er því vel lýst hvernig hjátrú-
in gegnsýrði allt á þeim tíma sem
fjallað er um. Allar persónur sög-
unnar (Dísa hreint ekki undanskil-
in) virðast bókstaflega sjá drauga í
hverju horni.
Dísa Kristínar er töluvert frá-
brugðin Dísu þjóðsögunnar, en í
síðarnefndu sögunni er henni lýst á
fremur neikvæðan hátt. Hún er sögð
„svarri í geði“ en í útgáfu Kristín-
ar er hún „hörkudugleg“. Þjóðsag-
an segir líka að hún hafi haldið sér
mikið til í klæðaburði og apað ýmis-
legt upp eftir dönsku kvenfólki – og
það liggur í orðunum að þannig
mátti fátækt íslenskt kvenfólk ekki
hegða sér. Dísa þessarar bókar er
lífsglöð og ákveðin og neitar að
sumu leyti að sætta sig við stöðu
sína. Löngunin til að klæðast fal-
legum fötum er birtingarmynd þess
að vilja öðlast mannlega reisn sem
fátæklingum var ekki ætluð.
Höfundur setur sig inn í hugar-
heim Dísu og Bjarna og ljáir þeim
röddina sem þau hafa ekki í þjóð-
sögunni. Einnig er sagt frá aðstæð-
um foreldra þeirra; erfiðleikum sem
flestir hafa lesið um í margri mis-
þykkri bók. Ótrúlegri fátækt, basli
og stöðugu hungri. Því að missa
heimili sitt, missa börnin sín og
þurfa að senda önnur í fóstur. Þetta
vinnur Kristín á sannfærandi máta
og af mikilli samúð með persónum
sínum. Henni er þó kannski full-
mikið í mun að taka upp hanskann
fyrir Dísu og það örlar stundum á
væmni þegar þrásinnis er hamrað
á því sem án mikillar fyrirhafnar
er hægt að lesa út úr þjóðsögunni
sjálfri: Dísa var venjuleg stúlka sem
átti sínar langanir og þrár en lenti í
vondum aðstæðum og hlaut hrylli-
leg örlög. Þórunn Hrefna Sigurjónsdóttir
NIÐURSTAÐA: Bjarna-Dísa er fallega
skrifuð og af samúð með fólki í
erfiðum aðstæðum. Á köflum rennur
þó samúðin út í væmni.
Hanskinn hennar Dísu
„Lilja er, við hlið Passíusálma Hall-
gríms Péturssonar og Sólarljóða,
rómaðasta helgikvæði Íslendinga
og í raun allra Norðurlanda, enda
er frægt orðtakið „allir vildu Lilju
kveðið hafa“,“ segir Sveinn Einars-
son, leikstjóri og höfuðpaur Banda-
manna, sem leiklesa Lilju í Dóm-
kirkjunni síðdegis á sunnudaginn.
Lilja er ort um miðbik 14. aldar,
annaðhvort í Þykkvabæjarklaustri
eða í klaustrinu í Helgisetri, í ánni
Nið í Þrándheimi, að sögn Sveins.
„Fræðimenn eru nokkuð sam-
mála um að ljóðið sé verk Eysteins
munks Ásgrímssonar, sem einmitt
dvaldi langdvölum á báðum þess-
um stöðum,“ segir hann. „Kvæð-
ið er 100 erindi, samið með hryn-
hendum hætti sem drápa með
inngangi, stefjabálki og lokakafla.
Í ljóðinu segir frá tilkomu Adams
og Evu, fæðingu og píslarsögu
Krists og loks er mikil og fræg
lofgerð um Maríu mey. Öllu feg-
urri skáldskapur mun varla til á
Norður löndum frá þessum tíma
og hann er á máli sem Íslending-
um í dag er mjög auðskiljanlegt og
aðgengilegt.“
Leikflokkurinn Bandamenn
hefur verið hluti af menningar-
sögu Íslands í tuttugu ár en er að
leggja niður starf sitt, að Lilju les-
inni. Sveinn rekur sögu flokks-
ins til vorsins 1992, er Norrænu
leiklistardagarnir voru haldnir í
Reykjavík á sama tíma og Listahá-
tíð stóð yfir. „Forstjóri Norræna
hússins, Lars-Åke Engblom, vildi
að húsið tæki þátt í þessum leik-
listardögum og fékk mig til liðs við
sig. Ég hóaði svo saman þessum
hópi og fyrsta sýningin var leik-
gerð af Bandamannasögu,“ rifj-
ar hann upp. „Næst kom Amlóða
saga, þar sem leitað var í heimildir
sem voru allt að 400 árum eldri en
Hamlet Shakespeares, frumflutn-
ingurinn fór fram á Helsingjaeyri
og síðan var sýnt í Kaupmanna-
höfn. Þriðja sýningin var svo edda.
ris sem frumsýnd var í Þjóðleik-
húsinu, efnið var sótt í Eddukvæð-
ið Skírnismál,“ segir Sveinn, sem
sá um skriftirnar.
Hann segir Bandamönnum hafa
verið boðið að sýna erlendis strax
eftir frumsýninguna og næstu
níu árin hafi þeir flakkað víða um
heim og sýnt á yfir tuttugu listahá-
tíðum og menningarsamkomum í
þremur heimsálfum. „Meðal ann-
ars var okkur boðið að vera í Leik-
húsi þjóðanna, sem telst einn mesti
heiður í leiklistarheiminum.“
Upp úr þúsaldamótunum dofn-
aði yfir starfi Bandamanna og
segir Sveinn ekki lengur forsendur
fyrir því. Þess vegna kveðji hóp-
urinn nú með formlegum hætti.
„Það eru örlög margra lítilla leik-
flokka að fjara út vegna fjárleys-
is. Stefán Sturla er erlendis og sá
eini úr hópnum sem ekki hefur tök
á að taka þátt í þessari formlegu
kveðjuathöfn sem verður eftir lest-
urinn á Lilju.“ Sveinn tekur fram
að aðgangur að dagskránni í Dóm-
kirkjunni sé ókeypis og öllum
heimill. gun@frettabladid.is
Eitt rómaðasta
helgikvæði Íslendinga
Leikfl okkurinn Bandamenn fl ytur Lilju eft ir Eystein Ásgrímsson í Dómkirkjunni
næsta sunnudag klukkan 17. Ljóðið fj allar um efni Biblíunnar og þótt það sé frá
14. öld segir Sveinn Einarsson leikstjóri það auðskiljanlegt og aðgengilegt í dag.
BANDAMENN 1997 Hópurinn á leiklistarhátíð í Helsinki 1997.
Á ÆFINGU HEIMA HJÁ SVEINI Ragnheiður Elfa Arnardóttir, Þórunn Magnea Magnúsdóttir, Borgar Garðarsson, Sveinn Einars-
son, Felix Bergsson, Ólafur Örn Thoroddsen tæknimaður, Guðni Franzson og Jakob Þór Einarsson. FRÉTTABLAÐIÐ/VALLI
Aðventuhátíð leikbrúðusam-
bandsins í Þjóðmenningarhúsinu
hefst á sunnudag klukkan 14.30
með því að Bernd Ogrodnik
brúðuleikari sýnir Pönnukökuna
hennar Grýlu, jólasögu sem er
unnin upp úr evrópskri þjóðsögu
sem flestir kannast við. Hann
nýtur aðstoðar leikbrúða sem
unnar eru úr tré, lifandi tónlist-
ar og virkrar þátttöku áhorf-
enda.
Sagan segir frá hugvitsamri
pönnuköku sem nær að flýja
steikarpönnu Grýlu og ferðast
alla leið í arma Jesú litla og for-
eldra hans sem dvelja svöng í
fjárhúsi í Betlehem. En á vegi
hennar verða margir sem vilja
sinn skerf af kökunni.
Börn og fullorðnir syngja
síðan og dansa í kringum jólatré
við harmóníkuundirleik Reynis
Jónassonar og jólasveinn mætir
til að skemmta sér með börn-
unum.
Börnin á aðventuhátíðinni
munu læra að syngja saman
palestínskan barnasöng og fá
óvæntan jólaglaðning með sér
heim.
Ekki verður innheimtur
aðgangseyrir að skemmtuninni
en frjáls framlög hátíðargesta
renna óskipt til barnastarfs geð-
hjálparsamtakanna í Gasa. - gun
Pönnukaka á fl ótta og jólaball
Boðið verður upp á Brúðuleikhús og ball eru atriði á aðventuhátíð UNIMA.
KOMIN TIL
BETLEHEM
Falleg jólasaga
verður sögð
með leik-
brúðum.