Dagfari - 01.07.1962, Blaðsíða 28

RITAÐ UM BÚKMENNTIR
BJARNI BENEDIKTSSON
FRÁ HOFTEIGI
LEYNDARMAL
SKJALA-
VARÐARINS
Hannes Þorsteinsson ritaði ævisögu sína
á sjöunda aldurstugi, en mælti svo fyrir að
handritið skyldi geymast innsiglað þangað
til á aldarafmæli hans. Það bar upp á 30.
ágúst 1960; og þegar að því leið vissi ég til
þess að nokkra útgefendur munaði í að lesa
það, ef þar kynni að vera efni í arðvæn-
lega bók. Bar það hvorttveggja til, að
margt hafði drifið á daga sögumanns og
fyrirmæli hans um innsiglið eggjuðu for-
vitni manna: ljóstraði hann upp í bókinni
æsilegum pólitískum leyndarmálum, sem
hann vildi þó hlífa málsaðilum og vandaliði
þ'eirra við fyrst um sinn ? Síðan var innsigl-
ið rofið, og Almenna bókafélagið gaf bók-
ina út í aprílmánuði síðastliðnum. Og þá
kom það á daginn, að höfundurinn ljóstraði
ekki upp neinum leyndarmálum — nema
einu um sjálfan sig. Á síðum bókarinnar
eru hvorki framin landráð né aðrar ó-
dáðir; ég er ekki einusinni viss um, að orðin
laumuspil og baktjaldamakk eða ígildi
þeirra komi fyrir í bókinni — enda urðu
þau hugtök ekki að list og lífsreglu á
Islandi fyrr en nokkru síðar.
Samt sem áður er hvergi hörgull á stór-
um orðum; og væntanleg eru þau undir-
rót þess, að innsiglið var sett á handritið.
Það er sem sé staðreynd, að tuttugu til
þrjátíu árum eftir að Hannes hefur stað-
ið í stórdeilum í blaði sinu Þjóðólfi er hann
ennþá fokreiður andstæðingum sínum og
kemur ekki í hug að vera sáttur við þá.
28
Má það merkilegt heita — meðan annars
fyrir þá sök að samkvæmt sínum eigin
vitnisburði hefur hann borið hærri hlut í
hverri einustu ritdeilu, og er með réttu
hreykinn af. Einnig hefur honum farnazt
svo snillilega að kjósa sér málstaði, að
þegar hann lítur yfir langan farinn veg,
þykir honum sem hann hafi jafnan tekið
þá allrabeztu afstöðu í hverju máli — og
má slíkt vera mikil hamingja. Við skulum
láta það viðhorf höfundarins gott heita;
en meiri vafi kynni að leika á sumum
ritdeilusigrunum hans. Hannes Þorsteins-
son var alls ekki leikinn blaðamaður, eftir
þeim kynnum að dæma sem ég hef af
Þjóðólfi hans; og það sést bæði af þessari
bók og öðrum verkum hans, að hann hef-
ur verið lítt minnilegur rithöfundur. Enda
virðist hann í raun og veru meta úrslit
deilnanna eftir því, hvorum aðilanum tókst
að vera stórorðari um andstæðing sinn og
gifuryrtari um málflutning hans. Og að
sönnu virðist það hafa verið talsvert al-
menn skoðun á þessum tíma, að deilu-
listin fælist einna helzt i því að binda
saman í eitt orð sem allra flesta stofna
úr skammaryrðum tungunnar; — sá maður,
sem hefði lánazt að búa til jafnlangt last-
yrði um andstæðing sinn og til dæmis orð-
ið hæstaréttarmálaflutningsmannsvinnu-
konuútidyralykill, hefði varla tapað rit-
deilu í íslenzku blaði um síðustu aldamót
og upp úr þeim. Það var nú meira árans
hnoðið.
En þrátt fyrir lastmæli höfundar um
andstæðinga sina, þá verður lesandanum
ekki kalt til hans — og fer því fjarri.
Og ástæðan er sú, að Hannes Þorsteinsson
rægir menn ekki. Tunga hans er ekki rógs-
tunga, í tönn hans er ekki eitur. Hann
lastar aðeins, á hreinskilnislegan og
hispurslausan hátt; manni finnst að allt
sem hann ritar hér, í leynum skrifstofu
sinnar, hefði hann alveg eins getað sagt
upp í opið geðið á mótherjum sínum og í
votta viðurvist. Yfirleitt fær maður þá
mynd af Hannesi Þorsteinssyni, að hann
hafi verið stórlyndur og geðríkur kapps-
maður. Honum var í nöp við marga menn,
án þess þó að þykja þeir fyrirlitlegir; og
hann mátti hafa ærinn hluta þess sjálfs-
trausts, sem gegnsýrir ævisögu hans. Hann
var tæplega í hópi allra fremstu manna,
en hann hefur þó bæði verið drengur og
kempa. Vítur hans eru ekki baknag, held-
ur ærlegt last; og margar þeirra styðj-
ast vitaskuld við full rök — og þarf ekkl
um að ræða. En fár bregður hinu betra,
ef hann veit hið verra; og færi nú að verða
tímabært að reisa Björn gamla Jónsson
úr rústum þessarar bókar og annarra fleiri.
Sjálfsævisaga Hannesar Þorsteinssonar
skiptist í firnrn höfuðkafla: Bernskuár og
æskuár, Námsár og kennsluár, Ritstjórnar-
ár, Atvinnuleysisár, Embættisár. Miðkafl-
inn er miklu lengstur, eða 170 blaðsíður
— og að öllu samanlögðu rýrastur að gildi.
Pyrsti þátturinn er vafalaust merkastur og
fyllir enn mynd okkar nútímamanna af ís-
lenzku sveitalífi á síðari hluta L9. aldar.
Þar eru einnig settar læsilegar frásagnir
af ýmislegum mannraunum og jafnvel lífs-
háskum höfundar á bernsku- og æskuskeiði
—. svo og af þrá hans til fróðleiks og
skrifta, og ævintýrið af því hvernig hann
komst inn í Lærðaskólann seint og um
síðir. Þættir hans af fólki þessa kafla eru
einnig minnst truflaðir af vil og dul
höfundarins; sérstaklega er lýsing hans á
föður sínum verulega sannferðug. Þessi
kafli er langinnilegasti þáttur bókarinnar.
Það kvika i honum undiröldur; en það er
til dæmis eitt einkenni á ritstjórnarkafl-
anum, hve öll frásagan er á yfirborðinu:
hvergi reynt að leita inn í menn, rekja
nokkum atburð til rótar eða skyggnast
bakvið forhliðina. Öll pólitísk og söguleg
innsýn liggur manninum viðs fjarri.
Eg nefndi fyrr eitt leyndarmál, sem upp
kæmist í bókinni; og er nú að segja frá
því. Árið 1889 kvæntist sögumaður Jar-
þrúði Jónsdóttur háyfirdómara Pétursson-
ar. Hann var þá tæplega þritugur að aldri,
en brúðurin fyrir nokkru komin á hinn
nafntogaða öryæntingaraldur. Hef ég enda
heyrt því fleygt, að Hannes hafi tekið
Jarþrúði upp í skuld við föður hennar.
Af hjónabandi þeirra fer ekki beinum
sögum í þessari bók. En seinasti undirkafli
hennar nefnist Gamlar æskuminningar;
og segir þar frá því, er fermingarsystir
höfundar heimsótti hann haustið 1928 og
sagði honum að hún hefði unnað honum
ungum, eins og hann segir fyrr í bókinni
að hann hafi verið hrifinn af henni. Brást
það eitt á, að strákurinn færi að manga til
við stelpuna; og þykir honum þetta mikið
mein, þar sem hann ritar þessa frásögn
síðasta sumardag árið 1928. „Kom okkur
saman um“, segir hann, „að við hefðum
bæði farið mikils á mis og ævi okkar
beggja orðið ánægjulegri og hamingju-
samari, ef okkur hefði auðnazt að lifa
saman . . .“ Og er nú Jarþrúður Jónsdött-
ir sæl, að ekki skuli vera annað líf eftir
dauðann — þannig að hún kemst þ6 hjá
þvi að vita þennan dóm um sjálfa sig.
Bjarni BenediJctsson.
DAGFARI