Fréttatíminn - 05.10.2012, Blaðsíða 45

Það stendur mikið til; 35 ára afmælisfundur
SÁÁ er fram undan (eins og sjá má á öðrum
stað hér í blaðinu) og erindreki Edrú fór til
að hitta Binna í blómabúðina og fékk hann til
að rifja upp árin; aðdraganda þess að Samtök
áhugafólks um áfengis- og vímuefnavandann
voru stofnuð.
Með fleiri flugtíma en flugfreyja
Á þeim tíma kostaði það mikla peninga að
fara í meðferð vestur yfir Atlantsála á Free-
port. Hilmar Helgason gekk í það að tala við
fjölskyldu Binna. Binni átti inni einhvern arf
og fjölskyldan samþykkti, fyrir fortölur Hilm-
ars, að setja þessa peninga sem Binni ekki
hafði komist í til að eyða í svallið og koma
honum þannig út í meðferð. Nokkrum dög-
um seinna, og þá hafði Binni náttúrlega stein-
gleymt þessu samtali við Hilmar, var hann
sóttur af vini sínum. Og ég fór út á Freeport.
Var þar í þennan tíma sem var um hálfur mán-
uður. Meðan ég er í meðferðinni kom Hilmar
með Lilla frænda (Ewald Berndsen), sem þá
var konungur rónana í Reykjavík, út líka. Við
erum þarna tveir frændurnir úti í Freeport
saman.
Þegar ég kom heim aftur er Hilmar enn
edrú. Ég bjóst ekki við því. Alls ekki. Lilli
kom heim skömmu síðar og við allir edrú.
Þar byrjar þetta eiginlega. Og nú bregður svo
við að það stoppar ekki síminn, því við vorum
þekktir drykkjumenn, fjölskyldur hringja og
spyrja; hvað getum við gert fyrir þennan og
hinn? Strax á næsta ári fórum við að flytja
menn út.“
Eitt af mörgu sem gerði þessa vakningu
magnaða, þarna fyrir um fjörutíu árum, er
að fyrstu Freeport-ararnir voru mest megnis
hvítflibbarónar. Blandaður hópur manna úr
efri stéttum: Forstjórar, framkvæmdastjórar,
alþingismenn, ráðuneytisstjórar... enda með-
ferðin dýr. Hilmar og Binni stóðu í ströngu
við að fylgja mönnum út til New York þar sem
Freeport-sjúkrahúsið og meðferðarstofnunin
var staðsett. „Ég var á þessu eina og hálfa ári,
eða þar um bil, með fleiri flugtíma en flug-
freyja. Fór út, held ég, 60 sinnum. Við fylgdum
mönnum út í stórum stíl, tveimur, þremur eða
fjórum í senn.“
Borga meðan Lilli Berndsen er edrú
Innblásnir settu félagarnir sig í samband við
Sjúkrasamlagið og Tryggingastofnun. Þeir
áttu þar hauka í horni og Ísland var þá þannig
að ýmislegt, ákvarðanir sem gátu verið til að
ýta málum fram, voru háðar geðþótta. Binna
eru minnisstæð ummæli þáverandi sjúkra-
samlagsstjóra: Meðan Lilli Berndsen er edrú,
þá borga ég! Þetta er í kringum 1975. Um þrjú
hundruð fóru í þessa meðferð á Freeport.
Þeir félagarnir gerðu einnig samning við
Flugleiðir; höfðu það í gegn að Sjúkrasam-
lagið og Tryggingastofnun greiddu með-
ferðina en sjúklingurinn kostnaðinn við far-
gjaldið – sem eftir samninginn við flugfélagið
var viðráðanlegur. Þetta breikkaði vitaskuld
hópinn. Fljótlega upp úr þessu er svo Free-
port-klúbburinn stofnaður en eitt hlutverka
hans var að halda utan um þessa nýju edrú-
menn sem mættu til baka, og koma þeim inn
í AA-samtökin.
„Við stofnuðum áfangaheimili sem hét
Skjöldur. Lilli rak það. Skjöldur kom á undan
SÁÁ. Lilli átti sér þann draum að allir þess-
ir útigangsmenn, vinir
hans, ættu athvarf. Á
þessum tíma héldu þeir
til í Hafnarstræti sem
jafnan var kallað Róna-
stræti. Og stóð undir
nafni sem slíkt.“
Fljótlega fara menn
að velta fyrir sér þeim
möguleika að f lyt ja
meðferðina sem þeir
höfðu kynnst á Free-
port til landsins svo
fleiri hefðu greiðan að-
gang að henni. Það var
stemning í hópnum: „Við
vildum hafa þetta áhuga-
mannafélag, ekki bind-
indisfélag, félag þar sem
bæði væru fyllibyttur
og venjulegt fólk. Sam-
anber fyrsti hópur sem kom að stjórn SÁÁ,
35 manns að mig minnir; þar inn í völdum við
fólk úr öllu litrófinu, sem gæti nýst starfinu.“
En, það var jafnframt stór hópur fólks sem
beið eftir því að þessi bóla myndi springa. Því
á þessum tíma var svo komið, sá var mórall-
inn, að til að vera eðlilegur gegn og flottur
þurftu menn helst að búa í Laugarásnum og
hafa farið á Freeport. Þótti flott. Fólk sem var
að gera eitthvað í sínum málum. Aðstand-
endurnir voru þakklátir en þetta gat farið í
taugarnar á fyllibyttunum sem komu kannski
heim til konunnar sinnar sem sagði: Af hverju
getur þú ekki verið eins og þessi, ha? Binni
eða Hilmar eða einhver? „Nema, við sjáum að
við þurfum að gera eitthvað til að flytja þetta
heim. Það var stofnfundur á Hótel Sögu, sá
fyrsti, og svo í Háskólabíói; sem við fylltum.“
Allir á sloppana
Ört vaxandi hópur Freeportara var vel tengd-
ur. Mjög vel tengdur. Þeir höfðu meðal annars
farið með þáverandi forstjóra Tryggingastofn-
unar, alþingismann og ráðherra, í meðferð –
hann var jafnframt formaður sumarstarfsemi
sem var í Reykjadal í Mosfellssveit. „Þetta var
eiginlega fyrsta verkefni fyrstu stjórnar SÁÁ,
en þar var Hilmar formaður og ég varaformað-
ur; að finna húsnæði til að geta opnað afvötn-
unarstöð. Við fengum Reykjadal að láni og
breyttum húsnæðinu þar, þessu barnaheimili,
í afvötnunarstöð. Við fengum til liðs við okkur
lækni sem hafði farið í meðferð á Freeport
og þekkti því til, Val Júlíusson, sem er þar
með fyrsti læknir SÁÁ, við réðum ráðgjafa,
kokk og annað. Allt fyllibyttur sem nýlega
voru orðnar edrú.“
Að sögn Binna var það eina sem fyrir lá er
varðaði daglega dagskrá þetta, að það væri
morgunverður, hádegisverður, eftirmið-
dagskaffi og kvöldmatur. Þetta var það eina
sem var á hreinu. Svo var ráðgjöfunum lát-
ið það eftir að spinna inní þá „dagskrá“. Að
ógleymdu atriði sem var mikilvægt: „Á Free-
port voru allir á sloppum. Við vorum að reyna
að koma því inn að þetta væri sjúkdómur. Og
þegar maður var strákur, lítill og lasinn þá
var maður alltaf settur í náttföt og á slopp. Og
núna, 35 árum seinna, er fólkið á Vogi enn í
náttfötum og á slopp. En menn fóru sem sagt
þangað fyrst í afvötnun og svo var flogið með
þá út í eftirmeðferð.“
Þegar voraði missa þeir Reykjadal, enda
sumarbúðir þar að sumri og voru í vandræð-
um: „Við vorum með 20 til 30 manns inni. Við
Hilmar föttuðum þá að skólarnir eru náttúr-
lega lokaðir á sumrin. Þannig að við fengum
menntamálaráðherra til að lána okkur Lang-
holtsskóla. Við höfðum sjúklingana sem voru
í meðferð í Reykjadal, á fyrirlestrum en feng-
um sendibíla til að flytja öll húsgögnin sem
við höfðum stolið eða fengið lánuð einhvers
staðar, mikið til hjá Varnarliðinu, í skólann
og fluttum svo alla sjúklingana, á sloppum,
þangað. Datt ekkert úr prógramminu.“
Kleppsspítali hélt lífinu í Binna
Veturinn eftir fluttu þeir félagar svo starf-
semina aftur í Reykjadal en sáu að þetta
gekk ekki; fóru á stúfana og fundu hús í mik-
illi niðurníðslu sem til stóð að rífa. Það var
Silungapollur, sá fornfrægi staður þar sem
margur áfengissjúklingurinn dvaldi á árum
áður í afvötnun og meðferð. Reykjavíkurborg
lánað húsið undir starfsemina. „Við réðum
þennan fína framkvæmdastjóra, Vilhjálm Þ.
Vilhjálmsson, svakalega öflugur maður og
mikill drifkraftur. Hann fékk svo þessa fyrstu
lóð sem úthlutað var í Grafarvoginum, á besta
stað og þar byggjum við Vog. Þetta er sem
sagt allt tilviljunum háð. Og góðum vilja. Við
keyrðum austur í sveit og finnum tómt hús
sem seinna varð Sogn.
Eða þennan skóla fyrir
vestan sem varð Staðar-
fell... allt tilviljanir.“
Nú ber til þess að
líta að áður og meðan
Freeportferðirnar voru
sáu menn aðeins eina
leið til að eiga við veru-
lega veika alkóhólista.
Kleppsspítali. Annað
var ekki í boði. Samfé-
lagið leit niður á alkó-
hólista, enda taldist
drykkjusýki þá aum-
ingjaskapur en ekki
sjúkdómur; það var lit-
ið niður á alkóhólista í
geðheilbrigðiskerfinu,
litið niður á þá af öðrum
sjúklingum og ekki síst
litu þeir niður á sig sjálfa; höfðu á sér skömm
– fyrirlitningu. Enda erfitt við að eiga þegar
hið viðtekna viðhorf er að áfengissýki sé fyrst
og fremst karakterbrestur; menn kannski út-
skrifaðir eftir afvötnun og vinka bless en eru
svo komnir að viku liðinni ein rjúkandi rúst,
bæði andlega og líkamlega.
„Já. Deild 10 á Kleppi. Sem var fyrir erfið-
ustu geðsjúklingana og fyllibyttur eins og mig
og fleiri. Ég fór þangað 20 sinnum frá því ég
var tvítugur. Kleppsspítalinn hélt í mér líf-
inu. Já, ég var svona djöfulli góður! Alvöru
drykkjumaður.“
Gróflega má meta það
sem svo að einn þriðji
sjúklinga geðheilbrigð-
iskerfisins hafi verið
áfengissjúklingar. Þess-
um hópi kom SÁÁ út úr
kerfinu, rændi í raun
sjúklingunum, sem þá
er í miklum mun betri
stöðu til að sinna þeim
sem eftir eru því ekki
tóku drykkjusjúkling-
arnir með sér það fé sem
hið opinbera ætlaði til
starfseminnar. Kannski
má þess vegna grei na
langvarandi tregðu í
kerfinu og samfélaginu
við að skilgreina alkó-
hólisma sem alvarlegan
sjúkdóm? Því, nú kem-
ur á daginn, flestum til
furðu mikillar furðu að
menn, konur og karlar,
alræmdar fyllibyttur á
borð við Binna, Lilla og
Hilmar, fólk sem þjóð-
félagið var í raun búið
að afskrifa, hanga edrú
og reynast hinir mætustu menn. „Jájá, þetta
er merkileg saga. Við flytjum með okkur frá
Ameríku þetta 12 spora kerfi.“
Dallasstjörnur til bjargar
Þetta voru ævintýralegir tímar og menn settu
bókstaflega ekkert fyrir sig.
„Þegar við vorum að byggja Vog fórum við
út í það, fyrstir manna á Íslandi, að fá fyrir-
tæki til að safna peningum fyrir okkur. Feng-
um Frjálst framtak, Magnús Hreggviðsson, til
að hringja út. Útbjuggum skuldabréf sem við
sendum inn á hvert einasta heimili. Búnaðar-
bankinn notaði þetta svo sem ábyrgðir fyrir
lánveitingum. Til að fjármagna verkefnið. En
það sem skeður er í raun þetta að við feng-
um pressuna upp á móti okkur. Blaðamenn
voru margir fyllibyttur, eins og þú getur rétt
ímyndað þér, á þeim tíma, og þeim tókst að
gera þetta tortryggilegt. Í kjölfarið hrynur
söfnunarkerfið í raun.
Þá voru góð ráð dýr. Það varð að finna
einhverja lausn á þessu, annars myndi allt
sigla í strand. Á þeim tíma var mjög vinsæll
sjónvarpsþáttur í sjónvarpinu hér sem heitir
Dallas. Við vorum þá á einhverjum „brain-
storming-fundi“ að nóttu til, við þessir aðilar:
Hvað getum við gert til að koma okkur aftur
inn með þessi bréf okkar? Þá var það ákveðið
að senda mig og Magnús til Los Angeles til
að fá stjörnur Dallas til að koma, því fram-
kvæmdastjóri Sjónvarpsins á þeim tíma, einn
af okkur, var búinn að úthluta SÁÁ „præm-
tæm“ sjónvarpstíma undir söfnunar-skemmti-
þátt. Við vorum algerlega fyrstir með það líka.
Nú, við fórum þarna út og ætluðum að vera
yfir helgi og fá stjörnur Dallas til að fallast
á að koma í þennan þátt. Við vorum reynd-
ar í heilan mánuð og enduðum með því að fá
Ken Kersival, þann sem lék Cliff Barnes, til
að koma til Íslands – sem og varð. Sigurjón
Sighvatsson var þarna þá á þessum tíma, að
læra kvikmyndagerð, hann var með okkur
og við tókum viðtal við leikkonu, en annar
þáttur var þá vinsæll hér, Húsið á sléttunni, en
hún var fyllibytta – sú sem lék Lauru Ingalls,
ein stelpan þarna... við tókum viðtöl við fleiri
leikara og vorum komnir með svo mikið efni
að við urðum að skera það niður. Svo fengum
við Kristínu leikstjóra Jóhannsdóttur, til að
leikstýra þessum þætti. Þetta breytti svo því
að veður skipast í lofti og söfnunin gekk svona
þokkalega. Þetta var drulludans að koma Vogi
á koppinn.“
Hilmar fellur, drekkur og drukknar
Þó þeir félagar hafi frá upphafi notið velvild-
ar á ýmsum stöðum breytti það ekki því að
almennt höfðu menn enga trú á þessu fyrir-
tæki. „Neinei, menn biðu hreinlega eftir því
að þetta myndi springa, allt kerfið. Við nutum
engrar tiltrúar. Þessar fyllibyttur. Svo gerist
nú það sem sýnir hversu mikil dauðans alvara
þetta er, að Hilmar, sem var minn besti vinur
og bjargaði mínu lífi, prímusmótor og frum-
herji; ég var eins og kústurinn á eftir, hann var
með hugmyndirnar og ég framkvæmdi, fellur.
Hilmar byrjar að drekka og hann deyr. Drekk-
ur og drukknar. Það var svakalegt áfall fyrir
okkur og ekki síður ... þetta var svo viðkvæmt.
Við vorum ekki búnir að byggja Vog þegar
hann var dáinn, fjórum fimm árum seinna.“
Ennþá, eftir allan tíma, reynist það Binna
erfitt að rifja þetta upp.
Hilmar fellur frá fyrir
aldur fram og Binni er
ekki í nokkrum vafa
um að það hafi verið
alkóhólismi sem leiddi
hann til dauða. „Sko, ef
við tökum þessa fyrstu
sem fóru á Freeport þá
eru það um 60-70 pró-
sent þeirra sem héldu
sér edrú. Hinir dóu fljót-
lega eftir að þeir byrja
að drekka aftur. Fyrir
aldur fram. Þeirra á
meðal vinur minn Jök-
ull Jakobsson. Við ætl-
uðum að gefa út blað
saman, Ókindina og
Sigmund teiknaði. Jök-
ull átti svartan Citroen
á þessum tíma og eitt
sinn var ég með Jökli á
ferð um Hringbrautina.
Hann fór yfir á rauðu
ljósi og ég hugsaði með
mér að þetta hafi verið
eitthvert athugunar-
leysi. En svo fór hann
yfir á öllum rauðum
ljósum á leiðinni. Þá var hann kominn í pillur
og fljótlega eftir þetta dó hann. En, þetta var
magnað tímabil, að vera með honum þegar
hann var edrú.“
Aðeins hvítflibbarónar og útigangs-
menn drukku um hádegi
Eins og áður hefur verið komið inn á voru
alkóhólistar ekki hátt skrifaðir. Að auki var
þetta tabú við að eiga. Að sögn Binna var þetta
allt öðru vísi í þá daga, öldin önnur: „Á þeim
tíma voru það bara hvítflibbarónar og úti-
gangsmenn sem drukku í hádeginu. Nú í dag
labbar þú niður í bæ og þar annar hver maður
með bjór eða hvítvín. Þetta þykir eðlilegt. En
það var ekki eðlilegt þá. Fólk stóð oft fyrir
utan Hótel Borg til að sjá hvaða fyllibyttur
kæmu þar út. Af hádegisbarnum. Drykkjan
var allt öðru vísi. Menn drukku í vinnunni.
Blaðamenn drukku á blaðamannafundum.
Þannig var tíðarandinn. En, þessi ár sem ég
var á Kleppi, þá gerði maður hvað sem var;
ég ætlaði að breyta ásýnd Klepps út á við. Af
því að þetta hélt í mér lífinu. En þetta var það
eina sem var.“
AA-samtökin voru mjög veik á Íslandi, en
þau voru til staðar þegar Freeport-klúbbur-
inn og seinna SÁÁ samtökin verða til. „Þetta
voru einhverjir þrír til fjórir fundir á viku og
handfylli af mönnum. En eftir að við byrjum
að dæla mannskap inn í samtökin, þeim sem
höfðu farið á Freeport og seinna Vog, þá óx
AA fiskur um hrygg. Í dag held ég að séu
reglulega 3 til 400 fundir á Íslandi. Í raun, ef
þetta hefði ekki komið til, hefðu AA-samtökin
hugsanlega dáið á Íslandi. En AA-samtökin,
eins og SÁÁ, eru með virtustu meðferðar-
stofnunum í heimi. Og með ábyggilega einn
besta árangurinn.“
Sigurganga SÁÁ
Þó frumherjarnir hafi átt við margvíslega for-
dóma að stríða er saga SÁÁ umfram allt sigur-
ganga. „En þetta var oft tæpt,“ segir Binni.
„Það trúði enginn á þessa róna. En, í dag...
SÁÁ hefur snert flest heimili landsins; enginn
sem ekki á ættingja eða vini sem ekki hefur
farið í meðferð hjá SÁÁ á þessum 35 árum.
Sem er náttúrlega stórkostlegt.“
Aðspurður hvað rísi upp úr þegar litið er til
þessarar 35 ára sögu þá segir Binni það vera
byggingu Vogs. „Okkur tókst að byggja Vog
og hann stendur enn fyrir sínu. Já, fyrir utan
náttúrlega það að rúmlega 20 þúsund einstak-
lingar hafa nýtt sér þessa þjónustu. Ég er ekki
viss um að menn átti sig á hversu þjóðhags-
lega hagkvæmt þetta er, sé nú bara litið til
þess. Fólk, sem ugglaust væri annars dautt ef
ekki væri fyrir þennan möguleika að komast
á Vog, er að borga skatt í ríkiskassann. Einn
drykkjumaður eða vímuefnaneytandi virkur
kostar samfélagið ekkert lítið. Það var það
sem Lilli sagði alltaf og þess vegna fengum
við borgina til að gefa okkur hús við Ránar-
götuna. Áfangaheimili sem Lilli rak, þar voru
30 manns í lokin. Birgir Ísleifur Gunnarsson,
við fórum til hans með þessa hugmynd, að
finna skjól fyrir þessa vini Lilla. En það er
önnur saga.“
Þá var þetta það
eina: Deild 10 á
Kleppi. Sem var
fyrir erfiðustu geð-
sjúklingana og
fyllibyttur eins
og mig og fleiri.
Ég fór þangað 20
sinnum frá því ég
var tvítugur. Klepps-
spítalinn hélt í
mér lífinu. Já, ég
var svona djöfulli
góður. Alvöru
drykkjumaður.
Á þeim tíma voru
það bara hvítflibbar-
ónar og útigangs-
menn sem drukku í
hádeginu. Nú í dag
labbar þú niður í bæ
og þar annar hvor
maður með bjór eða
hvítvín. Þetta þykir
eðlilegt.
9 2012 OKTÓBER