Fréttatíminn


Fréttatíminn - 05.10.2012, Blaðsíða 48

Fréttatíminn - 05.10.2012, Blaðsíða 48
Gunnar Smári vísaði mér til sætis þegar ég hitti hann í höfuðstöðv-um SÁÁ við Efstaleiti. Það var eins og hann væri að taka mig á tepp- ið. Hann bauð mér ekki kaffi. Þetta byrjaði eins og sú martröð sem þetta hlaut að verða. Gunnar Smári var ritstjóri minn í gamla daga og stóð augljóslega í þeirri trú að það væri hans að stjórna þessu viðtali. Hann byrjaði að tala án þess að ég hefði sagt nokkuð. „Þar sem baráttumál áfengis- og vímuefna- sjúklinga tengjast lífinu sjálfu, hamingju fólks og lífsþreki, sjálfsmynd og hugmyndum um möguleika mannsins, réttlæti og samkennd; þá eru þetta ólgandi mál; full af krafti, sköp- un og gleði. Og þess vegna er hægt að tala um þessi mál út frá allskyns sjónarhornum. Og því spyr ég: Viltu að ég stilli þessu upp eins og háskólafyrirlestri, viltu að ég haldi yfir þér ræðu eins og stjórnmálamaður, viltu að ég segi þér fréttir um nýjustu tækni og vísindi þessa sjúkdóms eða viltu að ég segi þér sögu?“ Ehhh; segðu mér sögu, – náði ég að skjóta inn. „Ókei. Freeport-ferðirnar byrjuðu 1975, SÁÁ var stofnað 1977 og fljótlega eftir það var áfengismeðferð að amerískri fyrirmynd byggð upp hérlendis. Síðan þá hefur með- ferðin hjá SÁÁ verið meginúrræði þessa sjúk- lingahóps; áfengis- og vímuefnasjúklinga. Það hafa verið aðrir kostir í boði en megin- straumurinn hefur legið í gegnum þessa lausn sem fyrstu Freeport-fararnir fluttu til landsins.“ Að elta batann Gunnar Smári hallar sér aftur í sæti sínu og ég nota tækifærið og kveiki á segulbands- tækinu. Sem fær nú heldur betur að vinna fyrir kaupinu: „Fyrir þennan tíma voru áfengis- og vímu- efnasjúklingar annars vegar viðfang lög- reglunnar; ofdrykkjumönnum var stungið í steininn og langt leiddir sjúklingar dæmdir til gæsluvistar á Gunnarsholti, Arnarholti eða Víðinesi. Þessi sjúkdómur átti semsagt sínar greinar í hegningarlögum, lögreglan handtók sjúklingana, dómarar dæmdu þá og fangaverðir héldu þeim föngum í sérstökum fangelsum. Hins vegar voru áfengis- og vímu- efnasjúklingar viðfang Kleppspítala. Þar réðu geðlæknar ríkjum og þeir litu á áfengis- og vímuefnasýki sem afleiðingu af öðrum geð- sjúkdómum eða persónuleikaröskun. Til hlið- ar við þetta voru á mismunandi tímum önnur úrræði en þetta voru meginlínurnar. Ef þú varst alki lentir þú annað hvort á Kleppi eða á drykkjumannahæli. Gallinn við báða þessa staði var sá að þar var enginn bati. Auðvitað tókst einum og einum drykkjumanni að hætta drykkju; það gerðist í einstaka tilfellum áður en alvöru meðferð var þróuð og líka áður en tólf spora samtök urðu til, en það var svo fátítt að það tekur því varla að nefna það. Og enn síður að byggja á þeim tilfellum meðferð, kenningar eða opinbera heilbrigðisstefnu. Þú getur því rétt ímyndað þér áhrifin sem það hafði á samfélag alkóhólista þegar fyrsta fólkið snéri heim frá Freeport; að því er virt- ist búið að ná heilsu og bata frá þessum lífs- hættulega króníska sjúkdómi. Auðvitað náði ekki allt þetta fólk að halda í batann; sumt féll aftur í drykkju; og sumt dó úr sjúkdómnum. En fyrir þá sem fylgdust með innan úr sjúk- dómnum skipti það litlu; aðalatriðið var að það kviknaði skyndilega von. Og þetta fólk vildi elta batann. Og það gerði það; það flykktist til Freeport, stofnaði SÁÁ og barðist fyrir því að þessi leið, bataleiðin frá alkóhólisma, yrði flutt til Íslands. Efstir í tossabekknum Árangurinn er sá að 35 árum eftir að SÁÁ var stofnað má gera ráð fyrir að um 30 þús- und Íslendinga séu haldnir áfengis- og vímu- efnafíkn. Um 22 þúsund þeirra hafa komið á Vog. Það eitt er einstakt í heiminum; að áætl- að meðferðargap; það er hlutfall fólks með þennan sjúkdóm sem ekki hefur leitað með- ferðar; sé rétt rúmlega fjórðungur. Af þessum 22 þúsund sem hafa komið á Vog má ætla að um 10 til 12 þúsund manns séu edrú; séu í dag í bata frá þessum lífshættulega sjúkdómi eða um helmingur af þeim sem hafa komið á Vog. Auðvitað eru til einstaklingar sem hafa náð bata frá áfengis- og vímuefnasýki án þess að koma á Vog, en þeir eru fáir og raska ekki heildarmyndinni. Sem er sú; að Íslendingum hefur tekist að byggja upp kerfi sem hefur fært helming þeirra áfengis- og vímuefnasjúk- linga bata sem hafa leitað sér hjálpar. Það er líka einstakur árangur. Ef við segjum við Bandaríkjamenn að stærð samfélags áfengis- og vímuefnasjúklinga í bata á Íslandi jafngildi því að í Bandaríkjunum teldi slíkt samfélag 10 til 12 milljónir manna; þá gapa þeir af undrun. Sama gerist ef við segjum Bretum að þeir gætu átt 2 til 2,4 millj- ónir áfengis- og vímuefnasjúklinga í bata eða Danir gætu átt 175 til 210 þúsund alkóhólista í bata. Þessar þjóðir væru tilbúnar að gefa mik- ið fyrir að eiga slíka auðlegð. Ég veit að það er komið úr tísku að tala um íslensku leiðina; en þarna er sannarlega leið sem við höfum farið með meiri árangri en nokkur önnur þjóð.” Er þá ekki allt í allra besta lagi? Lifum við ekki í allra besta heimi allra heima? – spyr ég eins Birtíngur, gáttaður á lýsingum Altúngu, lærimeistara míns. „Ég myndi ekki orða það svo. Ég myndi frekar segja að við værum efstir í tossabekk. Þótt við eigum að gleðjast yfir þeim sem ná bata þá eigum við ekki að láta þar við sitja heldur elta árangurinn og reyna að koma fleiri til heilsu.“ Fegnir að losna við alkana En, má þá ekki segja að ... „Fyrirgefðu, ef ég má halda áfram með söguna?“ Nú, þetta ætlar að verða eitt af þessum við- tölum, hugsa ég. „Þakka þér fyrir. Þá gerðist það, eftir Free- port-ferðirnar og stofnun SÁÁ, að alkóhólist- arnir flykktust út úr geðheilbrigðisbatteríinu. Fyrir 1975 var um helmingur allra innritana á Klepp alkóhólistar. Þeir stöldruðu styttra við en aðrir geðsjúklingar, svo það er ekki hægt að fullyrða um hversu stór hluti þeir voru af starfseminni. Víðast erlendis er geng- ið út frá því að áður en alkóhólistar fundu bata- leiðina hafi um 1/3 hluti starfseminnar farið í að sinna þeim. Þegar alk- arnir hlupu undan hefð- bundnum geðlæknum og til SÁÁ eða þar sem bataleiðin var í boði; þá minnkaði álagið á geð- heilbrigðisbatteríið. Það segir mér fólk sem var á Kleppi um 1970 og síðan um og eftir 1980 að ekki sé hægt að bera aðbúnaðinum saman; þar sem áður voru sex til átta í herbergi voru aðeins tveir eða þrír eftir 1980. Ástæðan var sú að alkóhólistarnir voru svo fegnir að losna undan geðlæknunum að þeir skyldu fjárveit- ingarnar eftir; brotthlaup þeirra fækkaði sjúk- lingunum en dró ekki úr fjáveitingunum; þeir sjúklingar sem eftir voru uppskáru betri að- stæður og aðbúnað. Það er því að mörgu leyti skiljanlegt að geð- heilbrigðisbatteríið hafi gert lítið úr bataleið alkanna. Yfirmenn geðdeildanna gerðu ekk- ert til að halda í alkana. Þvert á móti voru þeir fegnir að vera lausir við þá; enda höfðu þeir fá úrræði til að fást við alkóhólisma; aðal- lega raflost, heit og köld böð og einhverjar fornaldaraðferðir. En þeir gættu þess að tala bataleiðina niður; sögðu hana ekki byggða á nógu góðum vísindum, að starfsemin væri ekki fagleg, að starfsfólkið væri ekki nógu hæft og þar fram eftir götunum. En þetta hafa þeir án efa gert fyrst og fremst til að tryggja að fjárveitingarnar eltu ekki áfengis- og vímu- efnasjúklingana. Og þeim tókst þetta. SÁÁ og bataleiðin var ekki byggð upp með fjármunum sem áður höfðu farið í að sinna alkóhólistum innan geðheilbrigðisbatterísins; þeir fjármun- ir sátu eftir og færðu öðrum geðsjúklingum betri aðbúnað. Verður að höggva á hagsmunahnútinn Bataleið Freeport og SÁÁ var byggð upp með fjármunum sem fengust með söfnunum og sérstökum fjárveitingum sem stjórnmála- menn tóku ákvarðanir um án meðmæla eða velvilja landlæknis, geðheilbrigðisbatterísins eða annarra stofnana sem kalla mætti heil- brigisyfirvöld. Veigamesti framlagið byggði á ákvörðun Tryggingastofnunar; ákveðið var að greiða fyrir Freeport-ferðirnar eins og aðra endurhæfingu. Þar með var viðurkennd skylda ríksins til að greiða fyrir þessa tegund læknismeðferðar. Þegar SÁÁ var stofnað og meðferðin flutt inn til landsins dró því í raun úr þessum kosnaði; í það minnsta ef miðað er við kostnað á hvern sjúkling. En þessi atburðarrás; flótti alkanna úr geð- heilbrigðisbatteríinu og viðbrögð þess til að halda fjárveitingunum eftir; hefur haft vond áhrif allar götur síðan. Það eru til dæmis geð- læknar sem kenna læknanemum og öðrum heilbrigðisstéttum um fíknisjúkdóma í Há- skóla Íslands þótt meginþungi meðferðar við þessum sjúkdómum sé upp á Vogi. Heil- brigðisyfirvöld, landlæknir og ráðuneytin hafa aldrei litið á SÁÁ og bataleiðina sem veigamikinn þátt af íslensku heilbrigðiskerfi. Það hefur skaðað sjúklingahópinn og það er sorglegt til þess að hugsa að ástæður þess eru fyrst og fremst peningar og hagsmunir. Ég held að það fyrirfinnist ekki nokkur lengur sem efast um að bataleið SÁÁ sé meginúr- ræðið fyrir áfengis- og vímuefnasjúklinga. Ég efast um að nokkur læknir eða embættis- maður í heilbrigðiskerfinu myndi ekki senda börnin sín til SÁÁ eða fara þangað sjálfur ef hann væri haldinn áfengis- og vímuefnasýki. Þessi hnútur í kerfinu er eldgömul hagsmuna- gæsla um löngu horfna peninga. Ég sé ekki tilganginn með því að halda í þennan hnút; það verður að leysa hann.” En miðað við það sem þú hefur sagt um árang- urinn; þá hefur þetta heldur ekki valdið mikl- um skaða eða dregið úr árangrinum. Eða hvað? „Það munum við aldrei vita. Það kom nefnilega í ljós að þessi bataleið var svo mögnuð að þrátt fyrir að alkarn- ir hafi lagt af stað með hálfgerða ölmusupen- inga; söfnunarfé, fjár- veitingar sem stjórn- málamenn hentu í SÁÁ; einskonar jaðarframlög utan við meginstoðir heilbrigðis- eða velferð- arkerfisins; þá dugði það til að gríðarlegur hópur fólks fékk bata frá þessum lífshættu- lega sjúkdómi. Kraftaverkið lá í aðferðinni sjálfri. Með bataleiðinni var hægt að færa þús- undum áfengis- og vímuefnasjúklinga bætta heilsu og stórauka lífsgæði fjölskyldna þeirra fyrir brot af þeim fjármunum sem áður var varið til að sinna þessu fólki en með takmörk- uðum árangri.” Það vantar þá ekki pening? – spyr ég. „Bíddu við; ég er ekki búinn með söguna. Fljótlega eftir að SÁÁ var stofnað var tekið til við að afleggja þá aðhaldssömu áfengis- stefnu sem hafði tekið ríkt í rúm 40 ár; allt frá afnámi bannsins 1935. Að sumu leyti má rekja mikinn stuðning þjóðarinnar við stofnun SÁÁ til óvinsælda þessarar stefnu. Þetta var stefna byggð á hugmyndum bindindishreyf- ingarinnar, sem leit svo á að áfengi spillti samfélagi, fjölskyldum og fólki og því bæri að takmarka aðgengi almennings að áfengi. Boðskapur SÁÁ var hins vegar að áfengis- vandinn væri ekki almennur heldur fyrst og fremst vandi alkóhólista. Forsvarsmenn SÁÁ sögðust vera á móti boði og bönnum og höfðu á orði að hvað þú drykkir væri þitt mál en ef þú vildir hætta að drekka þá væri það þeirra mál. Stofnun SÁÁ var því að mörgu leyti leið stjórnvalda frá óvinsælli áfengisstefnu og það hefur örugglega ráðið nokkru um að sam- tökin fengu stuðning í upphafi; ef hægt var að lækna alkóhólistann þá væri óþarfi að hefta aðgengi annara að áfengi.“ Áfengismarkaðurinn margfaldast Og áfengisstefnan breyttist hratt. Um 1980 var ÁTVR með 7 útsölustaði á landinu; þeir eru yfir 50 í dag. Um 1980 voru 35 veitingahús með vínveitingaleyfi; þau eru yfir 700 í dag. „Áfengisverð lækkaði hægt og bítandi, opn- unartímar verslana og veitingastaða lengdust, bjórinn var leyfður og svo framvegis. Þetta er í raun hin eiginlega áfengisstefna undan- farinna ára; stefnan hefur ekki svo mikið snúist um að auka aðgengi áfengis- og vímu- efnasjúklinga að meðferð eða aðstoð – eigin- lega má frekar segja að stefnan hafi verið að auka aðgengi áfengis- og vímuefnasjúklinga að áfengi. Þegar SÁÁ var stofnað 1977 hefur áfengis- markaðurinn líklega verið um 6 milljarðar króna á núvirði. Síðan þá hefur áfengisverð lækkað um fjórðung, áfengisneysla á mann hefur meira en tvöfaldast og Íslendingum hefur fjölgað um 45 prósent. Áfengismark- aðurinn á útsöluverði ÁTVR er því orðinn um 15 milljarðar; eða um 150 prósent stærri en þegar SÁÁ var stofnað. Hér er miðað við veltu ekki magn; magnið hefur meira en þrefaldast. 1977 var markaður ólöglegra vímuefna lít- ill á Íslandi; skiptingin milli áfengis og ólög- legu efnanna hefur kannski verið 95 prósent áfengi á móti 5 prósent af fíkniefnum. Í dag er raunveruleikinn allt annar. Miðað við sam- setningu neyslunnar hjá sjúklingum á Vogi er skiptingin nú nálægt því að vera 60 prósent áfengi og 40 prósent fíkniefni. Ef við gerum ráð fyrir að hófneysla á fíkniefnum sé fátíðari en á áfengi getum við gert ráð fyrir að skipt- ingin á markaðnum sé nærri því að vera 65 prósent áfengi og 35 prósent ólögleg fíkniefni. Og ef við gerum ráð fyrir að víman í ólöglegu efnunum sé almennt um 35 prósent dýrari vegna fyrirkomulags sölunnar þá má ætla að ólöglegi markaðurinn sé um 11 milljarðar króna. Og þar sem stór hluti neyslunnar á ólöglegu efnunum er tengdur áfengisneysl- unni; tengist helgarfylliríum og blandaðri neyslu; þá er vert að hafa í huga að uppbygg- ing þessara tveggja markaða er nátengd; auk- in áfengisneysla eykur neyslu ólöglegra efna. Ofan á þetta bættist síðan mest hraðvax- andi vímuefnavandi undanfarinna ára; mis- notkun á lyfseðilsskyldum lyfjum. Þetta er orðið gríðarlegur vandi víða um heim; ekki síst í Bandaríkjunum þar sem læknar ávísa miklu meira af þessum lyfjum á sjúklinga en í Evrópu. Íslenskir læknar ganga hins vegar enn lengra fram en kollegar þeirra í Banda- ríkjunum í ávísun á flest þessara lyfja og við getum því búist við ómældum kostnaði og miklum heilsuskaða vegna þessa á næstu árum.“ Drykkja orðin viðtekin „Samandregið má því segja að frá stofnun SÁÁ hafi vímumarkaðir á Íslandi vaxið úr rétt rúmum 6 milljörðum króna á núvirði í um 28 milljarða króna eða næstum fjórfaldast,“ stað- hæfir Gunnar Smári: „Á sama tíma hafa framlög til SÁÁ og ann- ara sem sinna áfengis- og vímuefnasjúkling- Sjúklingahópur á götunni Jakob bJarnar Grétarsson tók viðtal við sinn Gamla ritstJóra, Gunnar smára EGilsson, oG átti fullt í fanGi mEð að skrá niður EldmEssu formanns sáá sEm fEr yfir stöðu mála í söGulEGu lJósi; bEndir á blindu hófdykkJumannsins, sEGir ríkið GEra út á sJúklinGa sEm Eru utanGarðs í hEilbriGðiskErfinu oG sEtur fram huGmyndir til úrbóta. í nafni sJúklinGahópsins, í nafni mannúðar oG réttlætis – bEtra lífs. Áfengismarkaðurinn á útsöluverði ÁTVR er því orðinn um 15 milljarðar; eða um 150 prósent stærri en þegar SÁÁ var stofnað. Hér er miðað við veltu ekki magn; magnið hefur meira en þrefaldast. 12 OKTÓBER 2012
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88

x

Fréttatíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Fréttatíminn
https://timarit.is/publication/944

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.