Fréttatíminn - 05.10.2012, Qupperneq 48

Gunnar Smári vísaði mér til sætis þegar ég hitti hann í höfuðstöðv-um SÁÁ við Efstaleiti. Það var eins og hann væri að taka mig á tepp-
ið. Hann bauð mér ekki kaffi. Þetta byrjaði
eins og sú martröð sem þetta hlaut að verða.
Gunnar Smári var ritstjóri minn í gamla daga
og stóð augljóslega í þeirri trú að það væri
hans að stjórna þessu viðtali.
Hann byrjaði að tala án þess að ég hefði
sagt nokkuð.
„Þar sem baráttumál áfengis- og vímuefna-
sjúklinga tengjast lífinu sjálfu, hamingju fólks
og lífsþreki, sjálfsmynd og hugmyndum um
möguleika mannsins, réttlæti og samkennd;
þá eru þetta ólgandi mál; full af krafti, sköp-
un og gleði. Og þess vegna er hægt að tala
um þessi mál út frá allskyns sjónarhornum.
Og því spyr ég: Viltu að ég stilli þessu upp
eins og háskólafyrirlestri, viltu að ég haldi
yfir þér ræðu eins og stjórnmálamaður, viltu
að ég segi þér fréttir um nýjustu tækni og
vísindi þessa sjúkdóms eða viltu að ég segi
þér sögu?“
Ehhh; segðu mér sögu, – náði ég að skjóta
inn.
„Ókei. Freeport-ferðirnar byrjuðu 1975,
SÁÁ var stofnað 1977 og fljótlega eftir það
var áfengismeðferð að amerískri fyrirmynd
byggð upp hérlendis. Síðan þá hefur með-
ferðin hjá SÁÁ verið meginúrræði þessa sjúk-
lingahóps; áfengis- og vímuefnasjúklinga.
Það hafa verið aðrir kostir í boði en megin-
straumurinn hefur legið í gegnum þessa
lausn sem fyrstu Freeport-fararnir fluttu til
landsins.“
Að elta batann
Gunnar Smári hallar sér aftur í sæti sínu og
ég nota tækifærið og kveiki á segulbands-
tækinu. Sem fær nú heldur betur að vinna
fyrir kaupinu:
„Fyrir þennan tíma voru áfengis- og vímu-
efnasjúklingar annars vegar viðfang lög-
reglunnar; ofdrykkjumönnum var stungið í
steininn og langt leiddir sjúklingar dæmdir
til gæsluvistar á Gunnarsholti, Arnarholti
eða Víðinesi. Þessi sjúkdómur átti semsagt
sínar greinar í hegningarlögum, lögreglan
handtók sjúklingana, dómarar dæmdu þá og
fangaverðir héldu þeim föngum í sérstökum
fangelsum. Hins vegar voru áfengis- og vímu-
efnasjúklingar viðfang Kleppspítala. Þar réðu
geðlæknar ríkjum og þeir litu á áfengis- og
vímuefnasýki sem afleiðingu af öðrum geð-
sjúkdómum eða persónuleikaröskun. Til hlið-
ar við þetta voru á mismunandi tímum önnur
úrræði en þetta voru meginlínurnar. Ef þú
varst alki lentir þú annað hvort á Kleppi eða á
drykkjumannahæli.
Gallinn við báða þessa staði var sá að þar
var enginn bati. Auðvitað tókst einum og
einum drykkjumanni að hætta drykkju; það
gerðist í einstaka tilfellum áður en alvöru
meðferð var þróuð og líka áður en tólf spora
samtök urðu til, en það var svo fátítt að það
tekur því varla að nefna það. Og enn síður að
byggja á þeim tilfellum meðferð, kenningar
eða opinbera heilbrigðisstefnu.
Þú getur því rétt ímyndað þér áhrifin sem
það hafði á samfélag alkóhólista þegar fyrsta
fólkið snéri heim frá Freeport; að því er virt-
ist búið að ná heilsu og bata frá þessum lífs-
hættulega króníska sjúkdómi. Auðvitað náði
ekki allt þetta fólk að halda í batann; sumt féll
aftur í drykkju; og sumt dó úr sjúkdómnum.
En fyrir þá sem fylgdust með innan úr sjúk-
dómnum skipti það litlu; aðalatriðið var að það
kviknaði skyndilega von. Og þetta fólk vildi
elta batann. Og það gerði það; það flykktist
til Freeport, stofnaði SÁÁ og barðist fyrir því
að þessi leið, bataleiðin frá alkóhólisma, yrði
flutt til Íslands.
Efstir í tossabekknum
Árangurinn er sá að 35 árum eftir að SÁÁ
var stofnað má gera ráð fyrir að um 30 þús-
und Íslendinga séu haldnir áfengis- og vímu-
efnafíkn. Um 22 þúsund þeirra hafa komið á
Vog. Það eitt er einstakt í heiminum; að áætl-
að meðferðargap; það er hlutfall fólks með
þennan sjúkdóm sem ekki hefur leitað með-
ferðar; sé rétt rúmlega fjórðungur. Af þessum
22 þúsund sem hafa komið á Vog má ætla að
um 10 til 12 þúsund manns séu edrú; séu í
dag í bata frá þessum lífshættulega sjúkdómi
eða um helmingur af þeim sem hafa komið á
Vog. Auðvitað eru til einstaklingar sem hafa
náð bata frá áfengis- og vímuefnasýki án þess
að koma á Vog, en þeir eru fáir og raska ekki
heildarmyndinni. Sem er sú; að Íslendingum
hefur tekist að byggja upp kerfi sem hefur
fært helming þeirra áfengis- og vímuefnasjúk-
linga bata sem hafa leitað sér hjálpar. Það er
líka einstakur árangur.
Ef við segjum við Bandaríkjamenn að stærð
samfélags áfengis- og vímuefnasjúklinga í
bata á Íslandi jafngildi því að í Bandaríkjunum
teldi slíkt samfélag 10 til 12 milljónir manna;
þá gapa þeir af undrun. Sama gerist ef við
segjum Bretum að þeir gætu átt 2 til 2,4 millj-
ónir áfengis- og vímuefnasjúklinga í bata eða
Danir gætu átt 175 til 210 þúsund alkóhólista í
bata. Þessar þjóðir væru tilbúnar að gefa mik-
ið fyrir að eiga slíka auðlegð. Ég veit að það er
komið úr tísku að tala um íslensku leiðina; en
þarna er sannarlega leið sem við höfum farið
með meiri árangri en nokkur önnur þjóð.”
Er þá ekki allt í allra besta lagi? Lifum við
ekki í allra besta heimi allra heima? – spyr ég
eins Birtíngur, gáttaður á lýsingum Altúngu,
lærimeistara míns.
„Ég myndi ekki orða það svo. Ég myndi
frekar segja að við værum efstir í tossabekk.
Þótt við eigum að gleðjast yfir þeim sem ná
bata þá eigum við ekki að láta þar við sitja
heldur elta árangurinn og reyna að koma fleiri
til heilsu.“
Fegnir að losna við alkana
En, má þá ekki segja að ...
„Fyrirgefðu, ef ég má halda áfram með
söguna?“
Nú, þetta ætlar að verða eitt af þessum við-
tölum, hugsa ég.
„Þakka þér fyrir. Þá gerðist það, eftir Free-
port-ferðirnar og stofnun SÁÁ, að alkóhólist-
arnir flykktust út úr geðheilbrigðisbatteríinu.
Fyrir 1975 var um helmingur allra innritana
á Klepp alkóhólistar. Þeir stöldruðu styttra
við en aðrir geðsjúklingar, svo það er ekki
hægt að fullyrða um
hversu stór hluti þeir
voru af starfseminni.
Víðast erlendis er geng-
ið út frá því að áður en
alkóhólistar fundu bata-
leiðina hafi um 1/3 hluti
starfseminnar farið í að
sinna þeim. Þegar alk-
arnir hlupu undan hefð-
bundnum geðlæknum
og til SÁÁ eða þar sem
bataleiðin var í boði; þá
minnkaði álagið á geð-
heilbrigðisbatteríið.
Það segir mér fólk sem
var á Kleppi um 1970 og
síðan um og eftir 1980
að ekki sé hægt að bera
aðbúnaðinum saman;
þar sem áður voru sex til átta í herbergi voru
aðeins tveir eða þrír eftir 1980. Ástæðan var
sú að alkóhólistarnir voru svo fegnir að losna
undan geðlæknunum að þeir skyldu fjárveit-
ingarnar eftir; brotthlaup þeirra fækkaði sjúk-
lingunum en dró ekki úr fjáveitingunum; þeir
sjúklingar sem eftir voru uppskáru betri að-
stæður og aðbúnað.
Það er því að mörgu leyti skiljanlegt að geð-
heilbrigðisbatteríið hafi gert lítið úr bataleið
alkanna. Yfirmenn geðdeildanna gerðu ekk-
ert til að halda í alkana. Þvert á móti voru
þeir fegnir að vera lausir við þá; enda höfðu
þeir fá úrræði til að fást við alkóhólisma; aðal-
lega raflost, heit og köld böð og einhverjar
fornaldaraðferðir. En þeir gættu þess að tala
bataleiðina niður; sögðu hana ekki byggða á
nógu góðum vísindum, að starfsemin væri
ekki fagleg, að starfsfólkið væri ekki nógu
hæft og þar fram eftir götunum. En þetta hafa
þeir án efa gert fyrst og fremst til að tryggja
að fjárveitingarnar eltu ekki áfengis- og vímu-
efnasjúklingana. Og þeim tókst þetta. SÁÁ og
bataleiðin var ekki byggð upp með fjármunum
sem áður höfðu farið í að sinna alkóhólistum
innan geðheilbrigðisbatterísins; þeir fjármun-
ir sátu eftir og færðu öðrum geðsjúklingum
betri aðbúnað.
Verður að höggva á hagsmunahnútinn
Bataleið Freeport og SÁÁ var byggð upp með
fjármunum sem fengust með söfnunum og
sérstökum fjárveitingum sem stjórnmála-
menn tóku ákvarðanir um án meðmæla eða
velvilja landlæknis, geðheilbrigðisbatterísins
eða annarra stofnana sem kalla mætti heil-
brigisyfirvöld. Veigamesti framlagið byggði
á ákvörðun Tryggingastofnunar; ákveðið var
að greiða fyrir Freeport-ferðirnar eins og
aðra endurhæfingu. Þar með var viðurkennd
skylda ríksins til að greiða fyrir þessa tegund
læknismeðferðar. Þegar SÁÁ var stofnað og
meðferðin flutt inn til landsins dró því í raun
úr þessum kosnaði; í það minnsta ef miðað er
við kostnað á hvern sjúkling.
En þessi atburðarrás; flótti alkanna úr geð-
heilbrigðisbatteríinu og viðbrögð þess til að
halda fjárveitingunum eftir; hefur haft vond
áhrif allar götur síðan. Það eru til dæmis geð-
læknar sem kenna læknanemum og öðrum
heilbrigðisstéttum um fíknisjúkdóma í Há-
skóla Íslands þótt meginþungi meðferðar
við þessum sjúkdómum sé upp á Vogi. Heil-
brigðisyfirvöld, landlæknir og ráðuneytin
hafa aldrei litið á SÁÁ og bataleiðina sem
veigamikinn þátt af íslensku heilbrigðiskerfi.
Það hefur skaðað sjúklingahópinn og það er
sorglegt til þess að hugsa að ástæður þess eru
fyrst og fremst peningar og hagsmunir. Ég
held að það fyrirfinnist ekki nokkur lengur
sem efast um að bataleið SÁÁ sé meginúr-
ræðið fyrir áfengis- og vímuefnasjúklinga.
Ég efast um að nokkur læknir eða embættis-
maður í heilbrigðiskerfinu myndi ekki senda
börnin sín til SÁÁ eða fara þangað sjálfur ef
hann væri haldinn áfengis- og vímuefnasýki.
Þessi hnútur í kerfinu er eldgömul hagsmuna-
gæsla um löngu horfna peninga. Ég sé ekki
tilganginn með því að
halda í þennan hnút; það
verður að leysa hann.”
En miðað við það sem
þú hefur sagt um árang-
urinn; þá hefur þetta
heldur ekki valdið mikl-
um skaða eða dregið úr
árangrinum. Eða hvað?
„Það munum við
aldrei vita. Það kom
nefnilega í ljós að þessi
bataleið var svo mögnuð
að þrátt fyrir að alkarn-
ir hafi lagt af stað með
hálfgerða ölmusupen-
inga; söfnunarfé, fjár-
veitingar sem stjórn-
málamenn hentu í SÁÁ;
einskonar jaðarframlög
utan við meginstoðir heilbrigðis- eða velferð-
arkerfisins; þá dugði það til að gríðarlegur
hópur fólks fékk bata frá þessum lífshættu-
lega sjúkdómi. Kraftaverkið lá í aðferðinni
sjálfri. Með bataleiðinni var hægt að færa þús-
undum áfengis- og vímuefnasjúklinga bætta
heilsu og stórauka lífsgæði fjölskyldna þeirra
fyrir brot af þeim fjármunum sem áður var
varið til að sinna þessu fólki en með takmörk-
uðum árangri.”
Það vantar þá ekki pening? – spyr ég.
„Bíddu við; ég er ekki búinn með söguna.
Fljótlega eftir að SÁÁ var stofnað var tekið
til við að afleggja þá aðhaldssömu áfengis-
stefnu sem hafði tekið ríkt í rúm 40 ár; allt frá
afnámi bannsins 1935. Að sumu leyti má rekja
mikinn stuðning þjóðarinnar við stofnun
SÁÁ til óvinsælda þessarar stefnu. Þetta var
stefna byggð á hugmyndum bindindishreyf-
ingarinnar, sem leit svo á að áfengi spillti
samfélagi, fjölskyldum og fólki og því bæri
að takmarka aðgengi almennings að áfengi.
Boðskapur SÁÁ var hins vegar að áfengis-
vandinn væri ekki almennur heldur fyrst og
fremst vandi alkóhólista. Forsvarsmenn SÁÁ
sögðust vera á móti boði og bönnum og höfðu
á orði að hvað þú drykkir væri þitt mál en ef
þú vildir hætta að drekka þá væri það þeirra
mál. Stofnun SÁÁ var því að mörgu leyti leið
stjórnvalda frá óvinsælli áfengisstefnu og það
hefur örugglega ráðið nokkru um að sam-
tökin fengu stuðning í upphafi; ef hægt var
að lækna alkóhólistann þá væri óþarfi að hefta
aðgengi annara að áfengi.“
Áfengismarkaðurinn margfaldast
Og áfengisstefnan breyttist hratt. Um 1980
var ÁTVR með 7 útsölustaði á landinu; þeir
eru yfir 50 í dag. Um 1980 voru 35 veitingahús
með vínveitingaleyfi; þau eru yfir 700 í dag.
„Áfengisverð lækkaði hægt og bítandi, opn-
unartímar verslana og veitingastaða lengdust,
bjórinn var leyfður og svo framvegis. Þetta
er í raun hin eiginlega áfengisstefna undan-
farinna ára; stefnan hefur ekki svo mikið
snúist um að auka aðgengi áfengis- og vímu-
efnasjúklinga að meðferð eða aðstoð – eigin-
lega má frekar segja að stefnan hafi verið að
auka aðgengi áfengis- og vímuefnasjúklinga
að áfengi.
Þegar SÁÁ var stofnað 1977 hefur áfengis-
markaðurinn líklega verið um 6 milljarðar
króna á núvirði. Síðan þá hefur áfengisverð
lækkað um fjórðung, áfengisneysla á mann
hefur meira en tvöfaldast og Íslendingum
hefur fjölgað um 45 prósent. Áfengismark-
aðurinn á útsöluverði ÁTVR er því orðinn um
15 milljarðar; eða um 150 prósent stærri en
þegar SÁÁ var stofnað. Hér er miðað við veltu
ekki magn; magnið hefur meira en þrefaldast.
1977 var markaður ólöglegra vímuefna lít-
ill á Íslandi; skiptingin milli áfengis og ólög-
legu efnanna hefur kannski verið 95 prósent
áfengi á móti 5 prósent af fíkniefnum. Í dag
er raunveruleikinn allt annar. Miðað við sam-
setningu neyslunnar hjá sjúklingum á Vogi er
skiptingin nú nálægt því að vera 60 prósent
áfengi og 40 prósent fíkniefni. Ef við gerum
ráð fyrir að hófneysla á fíkniefnum sé fátíðari
en á áfengi getum við gert ráð fyrir að skipt-
ingin á markaðnum sé nærri því að vera 65
prósent áfengi og 35 prósent ólögleg fíkniefni.
Og ef við gerum ráð fyrir að víman í ólöglegu
efnunum sé almennt um 35 prósent dýrari
vegna fyrirkomulags sölunnar þá má ætla að
ólöglegi markaðurinn sé um 11 milljarðar
króna. Og þar sem stór hluti neyslunnar á
ólöglegu efnunum er tengdur áfengisneysl-
unni; tengist helgarfylliríum og blandaðri
neyslu; þá er vert að hafa í huga að uppbygg-
ing þessara tveggja markaða er nátengd; auk-
in áfengisneysla eykur neyslu ólöglegra efna.
Ofan á þetta bættist síðan mest hraðvax-
andi vímuefnavandi undanfarinna ára; mis-
notkun á lyfseðilsskyldum lyfjum. Þetta er
orðið gríðarlegur vandi víða um heim; ekki
síst í Bandaríkjunum þar sem læknar ávísa
miklu meira af þessum lyfjum á sjúklinga en
í Evrópu. Íslenskir læknar ganga hins vegar
enn lengra fram en kollegar þeirra í Banda-
ríkjunum í ávísun á flest þessara lyfja og við
getum því búist við ómældum kostnaði og
miklum heilsuskaða vegna þessa á næstu
árum.“
Drykkja orðin viðtekin
„Samandregið má því segja að frá stofnun
SÁÁ hafi vímumarkaðir á Íslandi vaxið úr rétt
rúmum 6 milljörðum króna á núvirði í um 28
milljarða króna eða næstum fjórfaldast,“ stað-
hæfir Gunnar Smári:
„Á sama tíma hafa framlög til SÁÁ og ann-
ara sem sinna áfengis- og vímuefnasjúkling-
Sjúklingahópur á götunni
Jakob bJarnar Grétarsson tók viðtal við sinn Gamla ritstJóra, Gunnar smára EGilsson, oG átti fullt
í fanGi mEð að skrá niður EldmEssu formanns sáá sEm fEr yfir stöðu mála í söGulEGu lJósi; bEndir á
blindu hófdykkJumannsins, sEGir ríkið GEra út á sJúklinGa sEm Eru utanGarðs í hEilbriGðiskErfinu oG
sEtur fram huGmyndir til úrbóta. í nafni sJúklinGahópsins, í nafni mannúðar oG réttlætis – bEtra lífs.
Áfengismarkaðurinn
á útsöluverði ÁTVR
er því orðinn um
15 milljarðar; eða
um 150 prósent
stærri en þegar SÁÁ
var stofnað. Hér er
miðað við veltu ekki
magn; magnið hefur
meira en þrefaldast.
12 OKTÓBER 2012