Bændablaðið - 24.04.2013, Blaðsíða 45

45Bændablaðið | Miðvikudagur 24. apríl 2013
Hinn 26. febrúar sl. varð Alþjóða
fræbankinn á Svalbarða fimm ára.
Þar eru núna geymdar um 750
þúsund fræprufur í sífrera djúpt
inni í fjalli í grennd við þéttbýlið
Longyearbyen.
Fræbankar eru engin síðari tíma
fyrirbæri. Söfnun og geymsla fræs
hefur fylgt ræktunarsögu mannkyns
síðustu 10-15 þúsund árin. Varðveisla
fræs til að nýta það í landbúnaði,
og við rannsóknir og þróunarstarf
í landbúnaði, hófst með starfi
rússneska jurtakynbótamannsins
Nikolai Vavilov skömmu eftir
aldamótin 1900. Þar með hófst
alþjóðlegt björgunarstarf við söfnun
og varðveislu erfðaefnis jurtaríkisins
í svokölluðum „genabönkum“.
Alþjóða Fræbankinn á Svalbarða
hóf starfsemi sína árið 2008 með það
að markmiði að vera öryggisgeymsla
á fræi frá öllum heimshornum. Margir
fræbankar eru til um víða veröld. Þeir
búa hins vegar margir við óöryggi þar
sem þeir eru staðsettir á átakasvæðum.
Fræbankinn á Svalbarða nýtur hins
vegar víðtæks alþjóðlegs trausts og
stuðnings. Þar eru núna, á fimm
ára starfsafmælinu, varðveitt fræ af
þriðjungi allra skilgreindra tegunda
og stofna nytjajurta, að áliti FAO,
matvæla- og lanbúnaðarstofnunar
SÞ. Hvað varðar mikilvægar
korntegundir, m.a. hrísgrjón og
hveiti, er meira en helmingur allra
afbrigða (stofna) þeirra vel geymdur
á Svalbarða.
Erfðaauðlindir í landbúnaði
eru grundvöllur að framtíð
landbúnaðarins. Fáir gera sér gren
fyrir því að jafnvel í Noregi, þar sem
fátt ógnar náttúrunni, í samanburði
við hlýviðrasamari ræktunarsvæði,
er ræktun korns sífellt að taka
breytingum og endingartími einstakra
stofna er að jafnaði aðeins um fimm
ár, en það er sá tími sem það tekur
jurtasjúkdóma að ná undirtökunum í
baráttunni við nytjastofnana.
Jurtakynbótamenn eiga því
töluvert verk að vinna að viðhalda
erfðafjölbreytni nytjajurta í þeirri
baráttu. Þá verða nytjastofnarnir
jafnt og þétt að aðlagast breytingum
á veðurfari og breyttum kröfum
markaðarins. Það eru til stofnar af
byggi sem þrífast vel á hásléttum
Eþíópíu og aðrir sem hafa lagað sig
að löngum birtutíma framan af sumri
en stuttum sumrum, svo sem á Íslandi.
Nokkur afbrigði af hrísgrjónum, sem
vaxa á óshólmum Mekong í Austur-
Asíu, þrífast í tveggja metra djúpu
vatni en stofnar hrísgrjóna sem
ræktaðir eru á hásléttum Eþíópíu þola
bæði þurran og saltan jarðveg.
Í mörgum suðrænum löndum
dreifa bændur áhættunni í kornrækt
með því að rækta samtímis marga
og mismunandi stofna korns.
Uppruni og útbreiðsla korns hefur
kallað á erfðabreytileika sem
upprunninn er á fjarlægum stöðum
frá ræktunarstaðnum.
Norsku kartöflustofnarnir Beate
og Pimpernell eiga, eins og aðrir
stofnar kartaflna, uppruna sinn í
Andesfjöllum í Suður-Ameríku
og flestar korntegundir okkar og
stofnar þeirra eiga uppruna sinn í
Mið-Austurlöndum, austan við botn
Miðjarðarhafsins. Erfðaefni jurta
hefur þannig verið álitið sameign
jarðarbúa, sem sameiginlegur náttúru-
og menningararfur.
Á síðustu áratugum hefur
hins vegar komið til sögunnar
mikil hagsmunabarátta um að
nýta þessi náttúruverðmæti og
krafa um einkarétt á þessum
náttúruverðmætum. Upp hafa
komið deilur og átök stórfyrirtækja
við bændur og samtök þeirra, m.a.
um einkarétt fyrirtækjanna til að
nýta þekkingu og kynbætur sem
orðið hafa til við rannsóknir þeirra.
Einkaleyfi stórfyrirtækja og nýting
þekkingarinnar eru meðal atriða
sem þjóðir heims takast á um.
Matvælastofnun SÞ, FAO, hefur kynnt
nýjar starfsreglur sem eiga að tryggja
varðveislu og not af erfðaauðlindinni
á réttlátan hátt. Þessi samningur, hinn
svokallaði Nytjajurtasáttmáli SÞ (N.
Plantekontrakt), er sá pólitíski rammi
sem Fræbankinn á Svalbarða starfar
eftir.
Genabankar um víða veröld
hafa gerst aðilar að verkefninu með
því að senda fræ til Fræbankans
á Svalbarða. Samstarfið fer fram
þvert á hefðbundið samstarf landa.
Þannig geymir Fræbankinn fræ
bæði frá Norður- og Suður-Kóreu.
Þar sem varðveislan fylgir inn-
og útlánsreglum bankans, þ.e. að
einungis sá sem sendir inn fræ til
varðveislu getur tekið það út aftur,
er litið svo á að safnið sé pólitískt
hlutlaust. Það mat er forsenda þess
að öll lönd eru reiðubúin að taka þátt
í þessu samstarfi.
Norðurlöndin hafa alla tíð átt gott
samstarf um verndun og varðveislu
erfðaefnis nytjajurta. Norræna
Erfðamiðstöðin (Nord Gen) heyrir
undir Norrænu ráðherranefndina
og ber ábyrgð á Fræbankanum á
Svalbarða.
Vafalítið er að staðsetning
fræbankans á Svalbarða hefur
stuðlað að þeirri víðtæku athygli sem
hann hefur áunnið sér. Hið sérstaka
náttúrufar sem ríkir þar og næmni
þess fyrir breytingum í umhverfinu
vekur alþjóðlega athygli og hefur
dregið að fjölda framámanna víða
að úr heiminum. Þá hafa margir
rithöfundar og blaðamenn lagt þangað
leið sína og kynnt starfsemina þar og
umhverfi þess úti við ysta haf. Einnig
hefur verið fjallað um Fræbankann
í skáldsögum, teiknimyndaseríum
og kvikmyndum. Allt stuðlar það að
því að styrkja stöðu landbúnaðarins
á alþjóðavettvangi.

Nationen, 21. febr. 2013.
Úr grein eftir Árna Bragason
og Ola Tveitereid Westengen,
Miðstöð þróunar- og
umhverfismála í Noregi, stytt /
ME.
Alþjóða fræbankinn á Svalbarða fimm ára
framleitt af sérostum í dag, mest
fetaostum og þá fyrst og fremst í
heimahúsum. MBM er jafnframt
helsti söluaðili búrekstrarvara í
Færeyjum og sér um innflutning á
áburði, kjarnfóðri og öllum helstu
rekstrarvörum bænda ásamt því að
vera umboðs- og þjónustuaðili fyrir
bæði mjaltatækjafyrirtækin SAC og
DeLaval. Þarlendir bændur þurfa því
vart að versla annars staðar.
70 þúsund kindur
Sauðfé hefur verið í Færeyjum í rúm
þúsund ár og er nafn landsins dregið
af því, sem gefur ágætis vísbendingu
um mikilvægi kindanna. Alls er
talið að um 70 þúsund kindur séu í
Færeyjum og fjöldi fjáreigenda um
520, þ.e. 135 kindur að jafnaði á
hvern. Þetta meðaltal gefur þó ekki
rétta mynd þar sem óvenjulega hátt
hlutfall fólks í þéttbýli á nokkrar
kindur en hins vegar eru til allstór
bú sem eru með um 500 kindur. Það
er einnig óvenjulegt, sé miðað við
Ísland, að kindurnar í Færeyjum
eru úti allt árið enda eru veturnir
hlýir og snjólitlir. Féð nær því að
vera á beit allt árið um kring enda
helst láglendisgróður í vexti á veturna
einnig.
Harðgert fé
Fjárkynið sem er nú í Færeyjum er
svokallað stuttrófufé og svipar að
mörgu leyti til íslenskra kinda, en
þó verulega minna ræktað og ærnar
töluvert léttari en hér á landi. Kindur
þessar eru þó afar harðgerðar og
sökum léttrar vetrarbeitar er frjósemin
oftast undir 1,0. Þar sem ærnar eru
úti allt árið er vinnan við þær frekar
lítil enda bera þær hjálparlaust. Oft
er ekki smalað nema þrisvar yfir árið,
þegar unnið er við árstíðabundnar
gegningar s.s. slátrun, bólusetningu,
merkingar og þess háttar.
Heimaslátrun á hverjum bæ
Færeyskir bændur sjá landsmönnum
fyrir um 40% af því kjöti sem snætt
er, en hinn hluti þess er innfluttur.
Færeyskt nautakjöt er sér í lagi af
skornum skammti, en nánast engin
naut eru sett á, þar sem ala þarf þau
með ærnum tilkostnaði að stórum
hluta á innfluttu fóðri. Þarlent
nautgripakjöt stafar því frá kúm og
kvígum, en langstærsti hluti þess kjöts,
ef ekki allt, er selt beint frá býli. Þó
svo að margir myndu vafalítið vilja
senda gripi í sláturhús er það ekki í
boði í Færeyjum, þ.e. ef viðkomandi
á nautgripi. Ekkert sláturhús tekur við
kúm í slátrun og því verða bændurnir
að slátra heima. Þetta gerir því hver
einasti kúabóndi og selur svo óstimplað
kjötið beint til neytenda og fá færri
en vilja!
Þeir bændur sem eiga sauðfé, sem
eru m.a. allir kúabændurnir, slátra
einnig flestir sínum lömbum heima, en
árlega er um 40 þúsund lömbum slátrað.
Bændurnir selja síðan afurðirnar beint.
Þó er hægt að senda lömb í sláturhús til
tveggja vottaðra aðila en þessi þjónusta
er lítið notuð. Skýringin felst trúlega í
þeirri ríku hefð að verka sitt eigið kjöt,
en ætla má að þorri Færeyinga búi til
sitt eigið skerpukjöt og ræst kjöt, sem
byggir á þurrkun kjötsins.
Erfið skilyrði
Af framansögðu má hverju vera
ljóst að landbúnaðarframleiðsla
í Færeyjum er erfið og er staða
mjólkurframleiðslunnar sérlega
slæm nú um stundir þrátt fyrir að
afurðastöðvaverð þar sé líklega
það hæsta sem þekkist í Evrópu og
afurðasemi kúnna áþekk því sem
best þekkist í Evrópu. Skýringin
felst í gríðarlegum kostnaði við
aðfangakaup, en auk gróffóðurs frá
Íslandi kaupa bændur að sjálfsögðu
kjarnfóður og áburð að utan á afar
háu verði. Bændurnir geta þó ekki
bætt upp tapið með því að hækka verð
mjólkurvaranna, þar sem töluverður
er flutt inn af staðgönguvörum frá
útlöndum. Ferskmjólk er til að mynda
flutt inn frá Danmörku og ákvarðar
verð hennar í færeyskum verslunum
það verð sem færeyskir kúabændur
geta fengið fyrir sína mjólk. Líklega
staða sem gæti hæglega komið upp
hér á landi ef til óhefts innflutnings
landbúnaðarvara kæmi.
Snorri Sigurðsson
sns@vfl.dk
Nautgriparæktarsviði
Þekkingarsetri landbúnaðarins í
Danmörku