Bændablaðið - 24.04.2013, Side 46

46 Bændablaðið | Miðvikudagur 24. apríl 2013
Fróðleiksbásinn
Vilmundur Hansen garðyrkjufræðingur
Í kvæðinu Mold kallar Steinn
Steinarr þann hluta jarðvegsins
sem í daglegu tali nefnist mold
drottningu lífsins, móður og líf-
gjafa allra lifandi vera. Þetta
er fallegt og að öllum líkindum
rétt því gróður jarðar er háður
moldinni og flestar aðrar lífverur
háðar gróðri.
Mestur hluti jarðvegs er upp-
runninn í föstu bergi sem hefur
veðrast og molnað niður í smáar
agnir. Plönturnar nota agnirnar sem
næringarefni til vaxtar og viðhalds
þegar þær hafa leyst upp í vatni.
Í jarðvegi er einnig mikið af líf-
rænum leifum plantna og dýra.
Mismunandi jarðvegur
Allur jarðvegur á Íslandi hefur
myndast eftir síðustu ísöld og er
því í hæsta lagi 10.000 ára gamall
og hefur þá sérstöðu að vera að
mestu gerður úr basalti.
Grónu landi er skipt í votlendi,
mólendi og malarborinn eða grýttan
jarðveg. Gróðurlausu eða lítt grónu
landi er skipt í sanda, malarborið og
grýtt land, og land án jarðvegs.
Einkenni votlendis er að grunn-
vatnsstaða er há og vegna súrefnis-
skorts brotna lífræn efni hægt niður.
Votlendi er skipt í hallamýrar, flæði-
mýrar og flóa. Mólendi einkennist af
áfoksefnum og sandi. Móajarðvegur
er þurr og fokgjarn ef sár koma í
gróðurþekjuna. Mólendi er skipt í
gras-, lyng- og hrísmóa.
Gróðurrýr jarðvegur, eins og
sandar, er fokgjarn en auðveldur í
vinnslu. Ræktun í sandi getur verið
erfið í þurrkatíð vegna þess að hann
heldur illa vatni. Sandur skiptist í
fok-, jökul- og fjörusand. Land án
jarðvegs telst nýtt hraun og berir
klettar og líkist því sem við þekkjum
af myndum frá tunglinu. Þess má geta
að tunglfarar voru þjálfaðir við slíkar
aðstæður hér á landi.
Jarðvegsbætur
Vanda verður vel allan undirbúning
jarðvegs fyrir ræktun því árangur
hennar er háður því að jarðvegurinn
sé góður. Það eru fyrst og fremst
eðliseiginleikar eins og jarðvegs-
uppbygging og samsetning næringar-
efna sem ráða frjósemi jarðvegsins.
Jarðvegsuppbygging ræðst af hol-
unum í jarðveginum og æskilegast
er að þær séu bæði stórar og smáar.
Í smáu holunum geymist vatn og
súrefni en þær stóru sjá um að leiða
regnvatn niður í jarðveginn. Engin
ein jarðvegsgerð uppfyllir öll skilyrði
til ræktunar. Því er tilvalið að blanda
saman ólíkum jarðvegsefnum til að
fá hentugan ræktunarjarðveg.
Búfjáráburður gerir öllum jarð-
vegi gott. Hann er ríkur af næringar-
efnum sem leysast hæfilega hratt upp
og auðugur af lífrænum efnum sem
byggja upp jarðveginn.
Rakastig jarðvegs
Til þess að plöntur vaxi og dafni
þurfa þær vatn. Það verður því að búa
plöntum umhverfi þar sem þær hafa
aðgang að nægu vatni. Jarðvegurinn
þarf að vera hæfilega rakur og í
honum verður að vera nægilegt loft.
Holur, fylltar lofti, þurfa að vera um
10 til 15% af rúmmáli jarðvegsins
til þess að ræturnar fái nóg súrefni.
Blautur jarðvegur er kaldur, loft-
lítill, hefur slæm áhrif á rótarvöxt og
hægir á vexti ofanjarðar. Starfsemi
jarðvegsgerla og smádýra verður lítil
og það hægir á rotnun. Starfsemi líf-
vera í jarðvegi bætir ástand hans og
flýtir rotnun plöntuleifa og hringrás
næringarefna.
Lífverur í jarðvegi
Í jarðvegi er urmull smárra lífvera
sem bæta hann með starfsemi sinni.
Jarðvegsdýrin umbreyta lífrænum
leifum, kljúfa torleyst efnasambönd
og breyta þeim í það form sem
plöntur geta nýtt. Plöntur af ertu-
blómaætt lifa í sambýli við rótargerla
sem framleiða nitur/köfnunarefni
úr andrúmslofti. Þegar gerlarnir
drepast og rotna losnar nitrið út
í jarðveginn, plöntunum til góðs.
Á rótum ýmissa trjátegunda lifa
sveppir í samlífi við trén. Samlífi
róta og sveppa nefnist svepprót og
er fólgið í næringarefnaskiptum.
Sveppirnir sjá trénu fyrir stein-
efnum en tréð sér sveppunum fyrir
lífrænum næringarefnum.
Á Íslandi finnast að minnsta
kosti tíu tegundir ánamaðka. Þeir
nærast á rotnandi leifum plantna
og smásæjum jarðvegsdýrum.
Ánamaðkurinn grefur göng í
moldinni og í frjósömum jarðvegi
eru þeir margir. Rætur plantnanna
fylgja oft ánamaðkagöngunum, þær
vaxa eftir þeim og nýta sér nær-
ingarefni í ánamaðkasaur og slími
sem þekur göngin.
Sýrustig jarðvegs
Með sýrustigi jarðvegs er átt við
fjölda óbundinna vetnisjóna í jarð-
veginum. Sýrustig er táknað með
pH. Þegar sýrustigið er á milli 0 og
7 er sagt að jarðvegurinn sé súr, en
basískur sé hann með pH milli 7
og 14. Jarðvegur með sýrustigið 7
er hlutlaus. Sýrustig er því hærra
sem pH-talan er lægri en basískara
eftir því sem talan er hærri.
Sýrustig jarðvegsins hefur mikil
áhrif á plönturnar. Áhrifin eru bæði
bein og óbein og eru hin óbeinu
mun meiri. Beinna áhrifa gætir
ekki á plöntum þótt sýrustigið
sveiflist innan vissra marka, pH
4,5-8,0. Það er ekki fyrr en jarð-
vegur er orðinn mjög súr eða mjög
basískur að það dregur úr vexti.
Hver tegund á sitt kjörstig sem hún
dafnar best við.
Mold – lífgjafi jarðarinnar
Jarðvegsuppbygging ræðst af holunum í jarðveginum og æskilegast er að þær séu bæði stórar og smáar.
Ánamaðkurinn grefur göng í mold-
inni og er besti vinur ræktunarfólks.
Vanda verður vel allan undirbúning jarðvegs fyrir ræktun því árangur hennar er háður því að jarðvegurinn sé góður.
Minni á að 5. maí er alþjóðlegi „Verum
nakin í garðinum dagurinn“ (World Naked
Gardening Day) og er þetta í sjötta sinn
sem dagurinn er haldinn hátíðlegur.
Íslensk garðyrkjuáhugafólk og starfsfólk
garðyrkjustöðva og gróðurvöruverslana
er að sjálfsögðu hvatt til að taka þátt í
þessu skemmtilega átaki og viðra belginn,
brjóstin og bossann í tilefni dagsins.
Garðyrkja & ræktun