Læknablaðið - 01.04.1974, Blaðsíða 45

LÆKNABLAÐIÐ
85
ingu þeirra í staríi læknisins. Rétt rann-
sókn á réttum tíma getur gert gæfumun-
inn fyrir sjúklinginn. Óþarfar og illa
grundaðar rannsóknir kosta aftur á móti
þjóðfélagið mikla peninga og eru sjúkling-
um raun og tímaeyðsla.
ÖRSTUTT ÁGRIP AF SÖGU RIA
Radioimmunoassay (RIA) er nafn, sem
Yalow og Berson notuðu á aðferð til in-
súlínmælinga árið 1960. Þau voru að rann-
saka mótefni í sykursjúklingum, sem hafði
verið gefið insúlín úr briskirtlum dýra.
Sumir sjúklinganna höfðu mjög aukið
insúlínþol og þurftu æ hærri skammta til
sama árangurs. Við mótefnarannsóknir
þessar varð þeim ljós möguleikinn að
mæla insúlínmagn í sermi með hjálp in-
súlínmótefna og geislatópamerkts insúlíns.
Fáum árum eftir birtingu aðferðar þeirra
var búið að setja upp aðferðir til mælinga
bezt þekktu prótínhormónanna, eins og
t. d. vaxtarhormóns og gulhormóns (LH).
Árið 1967 er farið að klæða mótefnin
innan á plastglös og nokkru síðar að hnýta
þau á cellulósa eða sephadex. Um sama
leyti koma fram aðferðir, þar sem mót-
efnin sjálf eru merkt, svok. immuno-
radiometric aðferðir og einnig svokallaðar
samlokuaðferðir.
Erlager o. fl. höfðu framkallað mótefni
gegn kynsterum árið 1958. Þeir hnýttu
sterana á albúmín uxasermis og notuðu
það sem mótefnavaka. Hugmynd þeirra
var sú, að kanna lækningamátt og grein-
ingarmöguleika mótefnisins í innkirtla-
sjúkdómum. Mótefni þeirra urðu aðeins að
takmörkuðum notum samkvæmt upphaf-
legum hugmyndum, en 10 árum síðar voru
aðferðir þeirra við mótefatilbúning teknar
upp og kynsterar og digitalis mældir með
RIA. í dag koma nýjar aðferðir fram í
hverri viku og greinar um RIA skipta þeg-
ar orðið þúsundum.
MÓTEFNAVAKAR OG MÓTEFNI
Margir þeir prótínhormónar, sem mæld-
ir eru með RIA, eru mótefnavakar, þegar
þeim er dælt inn í dýr annarar tegundar.
Þessir hormónar eru þannig sérhæfir fyrir
hverja dýrategund og, ef þeir eru fáanleg-
ir viðunandi hreinir, þarf ekki annað en
að dæla þeim í hæfilega fjarskylda dýra-
tegund til þess að framkalla mótefni. Þeg-
ar mótefnasermi hefur þannig verið fram-
kallað, má ýmist nota það beint í hæfilegri
þynningu eða hreinsa það sérstaklega. í
langflestum tilfellum nægir einfaldlega að
þynna sermið mátulega fyrir notkun.
Þegar um er að ræða efni, sem ekki eru
mótefnavakar, þarf að hnýta þeim á mót-
efnavaka, þar sem þau gegna hlutverki
hnýtla (haptens) og ákvarða sérhæfi fram-
kallaðra mótefna. Þetta er aðferðin, sem
getið er um hér að framan (Erlanger
o. fl.). Suma litla fjölpeptíða má gera mun
öflugri mótefnavaka með því að hnýta
einni eða fleirum amínósýrum við þá. Með
því að nota einhverja aðferð af þessu tagi
má segja, að fræðilegur möguleiki sé á að
mynda sérhæf mótefni fyrir öll efni, sem
eru einhverrar lágmarksstærðar með nægj-
anlega sérhæfðu þrívíddarmunstri (sjá
síðar upptalningu nokkurra efna).
Mótefnavökum er ýmist dælt inn í dýr-
in í venjulegri dempilausn (buffer) eða
þeim er blandað í svokallað Freund’s ad-
juvant (plöntuolía, stundum með dauðum
berklabakteríum) og inndælingar eru með
viku til mánaðar millibili. Það tekur mis-
langan tíma að framkalla nothæf mótefni,
3 til 4 mánuðir er algengur tími. Styrkur
mótefnasermanna er æði mismunandi og
má þynna þau frá 1000 upp í 400000 fyrir
notkun. Sérhæfi þeirra er einnig ákaflega
mismunandi og fer það í megindráttum
eftir mótefnavaka og dýrategund, sem not-
uð eru en einnig er mismunur innan sömu
dýrategunda. Mótefni geymast óskemmd í
fjölda ára, ef venjulegra varúðarráðstaf-
ana er gætt. Ef vel tekst við framköllun
mótefna í einni kanínu t. d., dugir það í
marga áratugi. Stöðugt er leitað sérhæfari
mótefna og má vænta mikilla framfara á
því sviði. En einnig kunna starfslega sér-
hæf prótín af öðrum toga að verða notuð
í framtíðinni, þ. e. viðtökuprótín (receptor
protein) líffæra, sem hormónar verka á.
GEISLATÓPAR OG MERKINGAR
Geislatópar þeir„ sem aðallega hafa ver-
ið notaðir til merkinga í RIA, eru joð-
tóparnir 1-125 og 1-131 og svo tritíum (H-3)
og kolefni-14 (C-14). Joðtóparnir hafa að-