Læknablaðið - 15.09.1989, Blaðsíða 5

LÆKNABLAÐIÐ
227
Trausti Valsson
STEFNA MENNINGARGILDA OG
MANNLEGRAR VELFERÐAR
Fræöilegur grunnur núverandi skipulagsstefnu
gagnrýndur og nýrri stefnu lýst með dæmum
INNGANGUR
Umhverfismótun hvers tíma er endurspeglun
á þeim gildum og hugsanamynstrum sem
eru ráðandi í þjóðfélaginu á hverju tilteknu
þróunarskeiði þess.
Mestu menningarþjóðimar hafa byggt fegurstu
borgimar og mótað fegurstu húsin og fegurstu
munina. Og gagnstætt þessu, er jafnan talið
að þau samfélög sem getið hafa af sér Ijótt
og ómannúðlegt umhverfi, séu á frekar lágu
menningarstigi.
Menningarstig umhverfis endurspeglast
t.d. í því stigi vísindalista og fræða sem
þjóðfélag hefur náð. Það er um endurskoðun
þessa fræðilega grunns sem nú gildir í
umhverfismótun, sem þessi ritgerð fjallar fyrst
og fremst um.
Hverju borgarsamfélagi er að sjálfsögðu
nauðsyn að geta verið stolt af borginni sinni
- jafnt þótt einhverju sé ábótavant um gerð
hennar - líkt og öllum foreldrum er nauðsyn
að þykja böm sín falleg og mannvænleg þótt í
raun kunni eitthvað þar á að skorta.
Vegna þess þurfa mælikvarðanir sem við
notum um borgir okkar og umhverfi að vera
tveir: Þann fyrri þurfum við til daglegs brúks
og þá verður hið kauðslega og ófullkomna
vinalegt og jafnvel sjarmerandi. Seinni
mælikvarðann - fræðilegan mælikvarða -
þurfum við svo aftur að taka fram, þegar við
viljum móta stefnu um metnaðarfull markmið.
Fyrri mælikvarðinn er í ofnotkun á íslandi;
við höfum tilhneigingu til að vera of full af
gagnrýnislítilli ánægju með okkar hlut, líkt og
bændur í afskekktri sveit. A þetta - að mínu
mati - bæði við um menninguna almennt, svo
og gæði hins byggða umhverfis í bæjum okkar
og borgum.
Sumarið 1985 birti Þórður Ben
myndlistarmaður mynd af íbúðahverfi í
grein um skipulagsmál. Fljótt á litið virtust
þetta vera »vinalegu« íbúðablokkimar inni í
Háaleitishverfi. Þegar rýnt var í myndatextann
kom í ljós, að svo var þó ekki, heldur var
þetta frá borg í Síberíu. - Við að uppgötva
þetta var ímynd okkar fljót að breytast, og
»vinalegu« blokkimar voru núna orðnar
kaldranalegar freðmýrabyggingar án tengsla
við umhverfi sitt. Upplifun af þessu tagi fær
mann til að setja spumingarmerki við það
hvort blokkahverfi okkar sé raunverulega
mannlegt og fallegt umhverfi. Dæmi
um þetta hjálpa okkur til að losna úr
viðjum fyrri mælikvarðans; hins huglæga
(subjektiva) mælikvarða. Firring, tengslaleysi,
hráslagalegur fegurðarsmekkur og úreltar
garðborgahugmyndir eru meðal þeirra atriða
sem þessi ritgerð tekur til gagnrýninnar
athugunar. Lýst verður m.a. hvemig sumir
þessir ágallar eiga sér upphaf í fræðilegum
bakgmnni hinna íslensku skipulagslaga
og byggingasamþykkta. Hér kemur rit
Guðmundar Hannessonar prófessors nokkuð
við sögu, (1) vegna þess að það varð í
mörgu helsti fræðilegi grundvöllur að
skipulagslögunum fyrstu, 1921.
Ritverk Guðmundar voru um margt mjög
merkileg, en ekki fer hjá því að á um 70
árum hafi ýmis viðhorf úrelst. Það hlýtur
því að vekja spumingu þegar ljóst verður
við athugun, að fáar grundvallandi breytingar
hafa orðið á skipulagslögunum íslensku allan
þennan tíma. Það virðist því orðið tímabært
að hinn fræðilegi bakgrunnur laganna sé
kannaður og endurskoðaður á kerfisbundinn
hátt.
Þótt ritgerðin sé að megin uppistöðu fræðileg
verður reynt að sýna áhrif þeirrar sýnar sem
hér er kynnt með dæmum og skematískum
uppdráttum.