Læknablaðið - 15.02.1992, Qupperneq 28

62
LÆKNABLAÐIÐ
krabbamein. Gat Sigurjón alls 16 frásagna af
slíkum meinum. Flestir höfðu meinsemdina í
munni, koki eða útvortis en fimm höfðu hana
innvortis.
Einn þessara fimm manna var Brynjólfur
Sveinsson Skálholtsbiskup (1605-75). Ritaði
Sigurjón þar orðrétt úr ævisögu biskups eftir
Torfa Jónsson prófast í Gaulverjabæ:
»Af.... ýmislegum lukkunnar vicissitudinibus
& gradibus [umskiptum og tröppugangi] ....
tók líkamans heilsa smám saman að veikjast,
obstructio & cruditas stomachi [stífla og
meltingartregða magans] að aukast með
dijflcultate egestionis alimenti [þ.e. erfiðleikum
á hœgðum] og svefnbrigðum, matarnautnin
einnig smám saman að þverra .... Sem nú leið
undir Jónsmessu baptista [skírara] .... 1675,
tóku meir og meir að aukast veikindi vors
sœla herra með skyrbjúg í útlimum.....með
stórri mœðu og lítilleika fyrir brjóstinu, svo
hann hlaut þá að leggja sig til sœngur, þótt
máttvana vœri og verkjalaus, þá hann hreyfði
sig ekki í sœnginni«.
Og til viðbótar er þetta úr bréfi séra Torfa,
skömmu eftir lát biskups:
»Hann [þ.e. Brynjólfur biskup] hefur allt þetta
ár og nokkuð lengur um stundir [þ.e. öðru
hverju] veikur verið og mjög neyzlugrannur,
utan af litlum bjór vörmum og graut þar með,
og fór alltjafnt það mein meir og meir í vöxt
.... þar á ofan fékk hann skyrbjúg .... svo hann
mátti endilega [þ.e. að fullu og öllu] leggja
sig til sinnar sœngur sjálfa Jónsmessu, og
síðan veiktist hann meir og meir, verkjalítill
nœr hann lá kyrr, en hvað sem hann hreyfði
sér, var búið við, að yfir hann mundi líða«.
Af þessu taldi Sigurjón mega ráða að
upphaflega hafi sjúkdómurinn byrjað í
meltingarfærum og að skyrbjúgurinn hafi
komið til af næringarskorti sem fylgdi
veikindunum. Taldi Sigurjón langmestar líkur
til að biskup hafi haft krabbamein í maga eða
þörmum.
Samkvæmt sjúkdómslýsingu er líklegast að
biskup hafi haft krabbamein í vélinda eða
maga. Má Jtví vera að Brynjólfur Sveinsson
sé fyrstur Islendinga sem skráður er með
magakrabbamein.
2. Heilbrigðisskýrslur 1881-1954: Árin
1881-1910 báru skýrslumar heitið »Skýrslur
um heilbrigði manna á Islandi« en eftir það
»Heilbrigðisskýrslur«. Þær hafa frá upphafi
verið gefnar út af landlækni og samdar eftir
skýrslum héraðslækna (3).
1881-1890. Á þessum árum skráðu
héraðslæknar 58 krabbamein og þar af 14
í maga. Oft var getið um krabbamein í
brjósti og stundum var krabbameins getið án
staðsetningar.
1891-1900. Þessi ár hafa aðeins einstaka
héraðslæknar getið krabbmeina og voru þau
samtals 171 og þar af 83 í maga.
1901-1904. Á þessum ámm voru skráð 60
krabbamein í maga og 74 önnur krabbamein.
1905-1910. Fyrstu fjögur árin var krabbameins
ekki getið í skýrslum héraðslækna. Árin
1909 og 1910 vorirgreind 110 krabbamein
án staðsetningar eftir líffærum.
1911-20. Þessi 10 ár voru samtals skráðir með
krabbamein 802, 404 karlar og 383 konur. Af
þeim vom 308 talin hafa magakrabbamein.
1921-25. Skráðir með krabbamein á landinu
vom 493 en lítið getið um uppruna æxlanna.
Þó var getið 74 sjúklinga í Reykjavík með
magakrabbamein og 65 annarra sjúklinga með
krabbamein í öðrum líffæmm.
1926-31. Áfram var skráningu krabbameina
mjög ábótavant en þegar minnst
var á krabbamein eftir líffæmm var
magakrabbamein langalgengast.
1932-54. Héraðslæknum hafði verið skylt frá
árinu 1932 að skrá alla með krabbamein. Frá
árinu 1911 mun þó hafa verið skylt að læknar
rituðu dánarvottorð fyrir þá sem búsettir voru
á svæðum þar sem héraðslæknar störfuðu.
Upp frá því fækkaði dánarvottorðum rituðum
af prestum og voru þau eftir það mestmegnis
frá strjálbýlustu svæðum landsins. Frá og
með árinu 1951 var skylt að öll dánarvottorð
á landinu væm rituð af læknum. Þessir
tveir skráningarhættir krabbameina vom
óáreiðanlegir þótt nokkur vísbending væri
í þeim. Skýrslur bárust yfirleitt ekki árlega
úr öllum hémðum og þar á meðal sum árin
ekki úr Reykjavík. Þessi 22 ár vom skráðir
5946 sjúklingar með krabbamein og þar af
2005 með magakrabbamein, eða 33.7%.
Samkvæmt dánarskýrslum hvers árs höfðu
fleiri haft krabbamein en fram kom í skýrslum
héraðslækna og er því ljóst að skráningu