Búskapur hins opinbera 1995-1996 - 01.11.1997, Page 40

fræðin hefur að sjálfsögðu reynt að færa þetta ferii í fræðilegan búning og skoðað þá
sérstaklega efnahagslegar stærðir.
1 forsendum hagfræðinnar reyna nemendur sem neytendur að hámarka notagildi sitt.
Ef menntun hefði ekki notagildi yrði lítið um efitirspum efitir henni. En menntun eykur
þekkingu nemenda og hæfni, framleiðni þeirra og framtíðartekjumöguleika. Menntun
er því í meira mæli Qárfesting en neysla, en hvort tveggja gefur nemandanum og síðar
starfsmanni notagildi. Með núvirðingu slíkra notagildisstrauma fæst mat á gildi
menntunnar29. Þessi hugsun leiðir að hagfræðikenningunni um mannauðinn (human
capital). í skilningi hagfræðinnar ræður ofangreint mat miklu um efitirspurn efitir
menntun.
Vinnumarkaðurinn er náskyldur fræðslumarkaðnum. Atvinnurekendur nota iðulega
prófárangur og prófgráður sem vísbendingu um árangur í starfi og umbun væntan-
legra starfsmanna. Umbun er nauðsyníeg stærð til að meta arðsemi náms sem er
lykilstærð á fræðslumarkaði bæði fyrir efitirspurn og framboð á menntun. Væri
fræðslumarkaðurinn fullkomlega skilvirkur (hagkvæmur) yrði arðsemi alls náms hin
sama. Nemendur færðu sig frá því námi sem minna gæfí af sér til þess sem
arðvænlegra væri30. Verulegar sveiflur geta hins vegar orðið í arðsemi náms yfir
tímann, sem getur þýtt ofmenntun á vissum sviðum en ónóga menntun á öðrum. En
arðsemi náms er einn veigamesti ákvörðunarþáttur fyrir efitirspum eftir menntun.
Þótt augljóst samband sé á milli vinnumarkaðar og fræðslumarkaðar liggur það ekki
skýrt fyrir fræðilega. Hins vegar má til dæmis álykta að breyting í eftirspurn efitir
vinnuafli hafi bæði áhrif á efitirspurn og framboð á fræðslumarkaði. Sömuleiðis má
álykta að verðskilaboð á þessum mörkuðum framkalli breytingar en þó ekki nauðsyn-
lega á öllum sviðum hans31. Þá er rétt að nefna í þessu samhengi, þar sem opinber
afskipti eru mikil á fræðslumarkaði, að ofit getur reynst erfitt að greina rétt markaðs-
skilaboð32, bæði frá nemendum og atvinnulífi. Vilji nemenda kemur ekki fram með
skýrum hætti til að hafa áhrif á framboðið og sömuleiðis að atvinnulífið á ofit undir
högg að sækja varðandi áhrif á nemendur og frambjóðendur á fræðsluþjónustu.
8.5 Menntastefna, þróun í svipaða átt
I grófum dráttum má segja að menntastefna hafi tvíþættan tilgang. Annars vegar að
búa nemendur undir störf í atvinnulífi og hins vegar undir líf og starf í lýðræðis-
þjóðfélagi. Menntun gegnir því miklu hlutverki fyrir efnahagslega afkomu þjóða og
samskipti þeirra. Hún eykur framleiðni vinnuaflsins, auðveldar tileinkun á nýrri tækni
og ryður nýjar brautir til framfara. Flestar þjóðir eru sér meðvitaðar um mikilvægi
29 í einfaldasta líkani þessara fræða eru meginákvörðunarþættimir afrakstur menntunar, koslnaður við
að afla hennar, ávöxtunarkrafa og lengd starfsævinnar. En flóknari útgáfur, jafnvel dynamiskar, eru
til af þessu líkani.
30 Hjá sumum þjóðum getur verið verulegur munur á arðsemi náms, sérstaklega hjá vanþróuðum
ríkjum.
31 Á sumum starfssviðum getur launahækkun þýtt aukna námseftirspum á því sviði en öðrum ekki.
32 í þessu samhengi spilar tíminn meðal annars stórt hlutverk. Eftirspumaraukning á vinnumarkaði
getur tekið tíma að skila sér í réttum viðbrögðum á fræðslumarkaði.
38
J