Sagnir - 01.04.1984, Síða 20

TÓMTHÚSMENN í BÆJARPÓLITÍKINNI
stað þess að taka einn hluta af
dagsafla einu sinni á ári var nú
ársaflinn skattlagður og því veru-
leg hækkun á ferðinni. Þá óttuð-
ust formenn og eigendur báta að
spítalagjaldið lenti á þeim einum,
þvf hásetar komu og fóru. Fiski-
mönnum sveið einnig undan að
embættismenn og bændur á Al-
þingi legðu þungan skatt á stétt
sem bjó við svo ótrygga afkomu,
en hlífðu sér og sínurn.
Óánægjan náði um land allt og
bárust Alþingi margar bænarskrár
um að hverfa aftur til fyrra horfs.
Tómthúsmenn í Reykjavík tóku
forystu í málinu og reyndu að
senrja við stiftsyfirvöld árið 1869.
Stiftið sat hins vegar við sama
keip. Enn reyndu tómthúsmenn
að miðla málum ári síðar og
sögðust hafa skipt „kellingunni"
hlut. Til vara voru þeir fúsir að
greiða samkvæmt nýju tilskipun-
inni af vetrarajla, en sögðust ekki
muna aflann á öðrum vertíðum
ársins. Yfirvöld þáðu hvorugan
kostinn heldur skipuðu bæjar-
stjórn að áætla aflahlut hvers og
eins.
Ekki verður sagt að bæjarstjórn
gengi einhuga að þessu verki,
aðeins fjórir fulltrúar fylgdu
skipuninni fram. Fimmti fulltrúi
borgaranna boðaði forföll, þegar
meta átti aflann, og Jón Pórðar-
son, fulltrúi tómthúsmanna, neit-
aði að eiga hlut að máli. Skömmu
síðar sagði hann af sér. Fjór-
menningarnir, sem eftir sátu,
sættu mikilli gagnrýni fyrir afla-
matið og var lýst á þá vantrausti í
tvígang.
Hafi einhver verið í vafa um af-
stöðu tómthúsmanna, varð hún
ljós daginn sem þeir áttu að velja
fulltrúa í stað Jóns. Enginn
atkvæðisbær tómthúsmaður kaus
og var það í mótmælaskyni við
aflamatið. Nokkru síðar var enn
boðað til kosninga svo skipa
mætti auða sætið, en allt sótti í
sama farið. Þá greip kjörstjórnin
til sinna ráða og sendi pólití út af
örkinni í atkvæðasmölun. Eftir að
kjörfundi var slitið kom í ljós að
Jón Arason tómthúsmaður hafði
hlotið öll greidd atkvæði, þrjú
talsins. Var þetta mjög í óþökk
hins nýkjörna og segir Jón Helga-
son biskup að „... Jón yrði ekki
annarri stund fegnari en þegar
hann þurfti ekki framar að setjast
í fulltrúastólinn í stjórn bæjarins.“
Enn var rætt um spítalagjaldið
á Alþingi árið 1871. í ályktun sem
þar var lögð fram eru ávextir þess
taldir vera sundurlyndi og þrætur
og hafi lögin einungis orðið
læknasjóði til tjóns. Þingmenn
urðu þó ekki sammála um að
hverfa frá gjaldinu, en gerðu þess
í stað ýmsar lagfæringar þannig að
öll ákvæði urðu skýrari.
Bænarskrá og breytingar
á stjórnskipan
Þó að hlutur tómthúsmanna í
sameiginlegum gjöldum stækkaði
með árunurn komu pólitísk rétt-
indi ekki í kjölfarið. Spítalagjaldið
hefur líklega fyllt mælinn því enn
settust tómthúsmenn við skriftir
1869, nú var það bænarskrá til Al-
þingis. Lýstu þeir óánægju sinni
með að fá einungis að kjósa einn
fulltrúa í bæjarstjórnina. Með að-
greiningu milli borgara og tómt-
húsmanna sé lögunum skipt og
bæjarfélaginu sundrað. Alþingi
tók þessari bón vel. Með nýrri
reglugerð um málefni Reykjavík-
ur frá 1872 urðu ýmsar breytingar
á stjórnskipan bæjarins. Meðal
annars var felld niður aðgreining
milli borgara og tómthúsmanna.
í staðinn átti að kjósa til skiptis á
þriggja ára fresti meirihluta og
minnihluta bæjarstjórnar. Allir
máttu kjósa meirihlutann, hefðu
þeir kosningarétt til Alþingis og
greiddu a.m.k. fjóra ríkisdali í
bæjargjöld. En að auki skyldu
kjósa minnihlutann þeir góðborg-
arar, sem samtals greiddu þriðj-
ung allra bæjargjalda.
Þessi nýja reglugerð rétti hlut
tómthúsmanna verulega, þóttenn
réði efnahagur miklu um völd og
áhrif. Dræm kjörsókn og tómlæti
bæjarmanna einkenndu þó áfrarn
kosningar en aflið, sem batt tómt-
húsmenn saman þcgar úlfúðin út
af spítalafiski var sem mcst, átti
þó enn eftir að leysast úr læðingi.
Samblástur Jóns ritara
Seint á áttunda áratugnum rak á
fjörur tómthúsmanna kynlegan
kvist. Þetta varJónJónsson lands-
höfðingjaritari. Með þvíjón kom
svo eftirminnilega við sögu tómt-
húsmanna í Reykjavík er ekki úr
vegi að segja nánar frá honum.
Jón var fæddur í Reykjavík en
var danskur í móðurætt. Hann
fluttist ungur til Danmerkur og
gekk þar menntaveginn. Árið
1872 var Jón alkominn til íslands
og gerðist skrifstofustjóri hins
nýstofnaða landshöfðingjaem-
bættis. Bar hann embættisheitið
landshöfðingjaritari en það þótti
óþjált og var jafnan stytt. Skrif-
stofustjórinn varð því kunnur í
bænum einfaldlega sem „Jón rit-
* ((
an.
Jón biskup Helgason lýsir Jóni
ritara sem hálfgerðum krypp-
lingi, með mikinn herðakistil og
skrifar „... má vel vera, að þeir
vanburðir hans hafi haft nokkur
áhrif á skaplyndi hans, þegar mót-
þróa var að mæta. “ Með því fylgir
aðjón ritari hafi verið „óróinn" í
fremur kyrrlátu bæjarlífinu. Jón
biskup tekur þó mjög í sama
streng og Steingrímur Thor-
steinsson sem skrifaði skönrmu
eftir andlát Jóns ritara: „Sannur
mannskaði var að Jóni, enda
munu allir almennilegir menn
sakna hans, bæði sakir dugnaðar
og mannkosta, sem yfirgnæfðu
langt það sem áfátt var.“
Jón ritari var sagður atorku-
maður, ötull og einbeittur. Með-
fram ritaraembættinu voru hon-
tlm falin ýmis verkefni og varð
brátt kunnur alþjóð, ýmist af
18 SAGNIR