Fréttatíminn - 24.01.2014, Blaðsíða 64

SKJARINN.IS | 595 6000
SKRÁÐU ÞIG Í ÁSKRIFT NÚNA
OG VIÐ OPNUM STRAX!
ARNFINNUR DANÍELSSON
44 ára viðskiptafræðingur
úr Kópavogi.
#AframFinni
AÐALHEIÐUR BRAGADÓTTIR
43 ára þroskaþjálfi og grunn-
skólakennari úr Garðabæ.
#AframAdalheidur
ANNA LÍSA FINNBOGADÓTTIR
28 ára hjúkrunarfræðingur
úr Kópavogi.
#AframAnnaLisa
ÞÓR VIÐAR JÓNSSON
39 ára kerfisstjóri
frá Hafnarfirði.
#AframThor
HRÖNN HARÐARDÓTTIR
30 ára viðskiptafræðinemi
við Háskólann á Akureyri.
#AframHronn
JÓNAS PÁLMAR BJÖRNSSON
27 ára kjötiðnaðarmaður
frá Hvolsvelli.
#AframJonas
KOLBRÚN JÓNSDÓTTIR
25 ára í fæðingarorlofi,
frá Vestmannaeyjum.
#AframKolbrun
EYÞÓR ÁRNI ÚLFARSSON
34 ára frá Reykjanesbæ.
#AframEythor
JÓHANNA ENGELHARTSDÓTTIR
35 ára lífeindafræðingur
frá Mosfellsbæ.
#AframJohanna
INGA LÁRA GUÐLAUGSDÓTTIR
31 árs félagsfræðinemi
frá Akranesi.
#AframIngaLara
ÓÐINN RAFNSSON
37 ára sölumaður
frá Hafnarfirði.
#AframOdinn
SIGURÐUR JAKOBSSON
19 ára nemi við Mennta-
skólann á Egilsstöðum.
#AframSiggi
FIMMTUDAGA KL. 20.40
Þ
ótt mannskepnunni sé
einkar lagið að sýna
öllu óréttlæti og mis-
munun jafnaðargeð
og þolgæði; þá endar
það nú samt oftast með því að fólk
rís upp þegar misréttið verður
yfirgengilegt. Án efa erum við að
nálgast slík tímamót. Það er óhjá-
kvæmilegt að þeir örfáu sem hafa
sankað að sér stærstum hluta af
auðlegð mannkyns verði sviptir
eignum sínum. Allar byltingar snú-
ast um slíka eignaupptöku. Fyrst
eru eignir forréttindahópanna
þjóðnýttar og síðan endurúthlutað
með einhverjum hætti til nýrra
eignastétta. Sem draga síðan til sín
enn fleiri eignir; hægt og bítandi til
að byrja með en svo með stigvax-
andi afli og hraða. Þegar eigna-
söfnun hinna fáu er aftur komin út
yfir allan þjófabálk (í eiginlegri og/
eða óeiginlegri merkingu) endur-
tekur sagan sig. Franska stjórnar-
byltingin var saga þjóðnýtingar á
auði aðalsins og völdum kirkjunnar
eins og bandaríska byltingin var
þjóðnýting á auði og völdum Breta-
kóngs eða uppreisn Múhameðs og
fylgismanna hans snérist um að
flytja auð, völd og frelsi til alþýðu
manna.
En byltingar spretta ekki bara
upp af misrétti. Eins og ég sagði
áðan er manninum einkar lagið að
lifa lengi við mikinn órétt. Misrétti
og misskipting auðs er vissulega
forsenda byltingar en til þess að
kveikja í fólki vilja og sannfæringu
fyrir breytingum þarf fyrst að
semja einhvers konar siðbót og
rök fyrir siðaskiptum. Það þarf að
sanna með góðum rökum að gamla
kerfið sé gengið sér til húðar; að ef
innan þess hafi einhvern tímann
ríkt réttlæti þá hafi það réttlæti
verið svikið og forsmáð. Það þarf
að draga fram í hverju óréttmæti
kerfisins liggur; afhjúpa það sem
lögleysu og sýna fram á réttmæti
andstöðu gegn kerfinu. Og að
öllum mönnum sé í raun skylt að
brjóta kerfið niður. Samkvæmt hin-
um nýja sið eru valdsmenn gamla
kerfisins glæpamenn en ekki þeir
sem steypa þeim af stóli eða svipta
þá eignum sínum.
Franska, bandaríska og íslamska
byltingin voru því fyrst og fremst
siðbót og siðaskipti. Ef svo hefði
ekki verið hefðu þessar byltingar
aðeins verið valdarán og eignaupp-
taka en ekki þau straumhvörf í
mannkynssögunni sem þær vissu-
lega voru.
Þeir sem vilja gagngera upp-
stokkun á samfélagi okkar á
Vesturlöndum ættu því ekki að
krefjast byltingar heldur siðbótar
og siðaskipta. Bylting án siðaskipta
er aðeins uppþot; eins og dæmið af
búsáhaldabyltingunni sannar.
Hið æðsta vald til fólksins
Gallinn við þau siðaskiptin sem
við þekkjum helst og hafa nánast
einkarétt á nafngiftinni; er að þeim
fylgdi ekki augljós þjóðfélagsbylt-
ing. Furstar og smákóngar náðu
vissulega undir sig völdum og
áhrifum sem áður höfðu tilheyrt
hinu yfirþjóðlega valdi páfadóms;
en það var líkara tilflutningi á
verkefnum milli ríkis og sveitar-
félaga en algjörri umpólun á stofn-
unum samfélagsins – alla vega út
frá lágum sjónarhóli almúgafólks.
En það sýnir mátt siðbótar að þessi
siðaskipti sem virtust svo mátt-
laus á veraldlega sviðinu eru talin
hafa með tímanum getið af sér
sjálfan kapítalismann og allar þær
samfélagsbyltingar sem hann bar
með sér. Kenningin er að frjókorn
hugans, sem siðbót Marteins Lúth-
ers og félaga náði að fróvga, hafi á
endanum gefið einstaklingnum afl
til að slíta sig lausan úr stöðnuðu
samfélagi miðalda. Orð eru til alls
fyrst, eins og sagt er.
Það má segja að Lúther og fé-
lagar hafi fellt fulltrúahjálpræðið og
komið á beinu hjálpræði. Í páfadómi
var kerfið þannig að allt hjálpræði
streymdi frá Guði en ekki til fólks-
ins heldur rann það fyrst til tiltölu-
lega þröngrar valdaklíku og þangað
gat fólkið sótt sitt hjálpræði, réttlæti
og frið. Eins og gefur að skilja var
oft lítið eftir af hjálpræðinu þegar
það hafði liðast um flóknar pípu-
lagnir valdakerfisins. Hjálpræðið er
eins og vald og auður; það seytlar
ekki niður heldur stígur upp. Þrátt
fyrir margar kenningar um að hinn
sterki og stóri gefi hinum smáa og
bjargarlausa þá er því ávallt öfugt
farið. Hinn smái heldur uppi hinum
sterka.
Náð Guðs var talin mestu hugs-
anleg verðmæti á dögum Lúthers.
Fólk gat notið auðs og áhrifa en án
náðar Guðs færðu þessi gæði fólki
hvorki hamingju né frið. Að sama
skapi gat fólk unað glatt við lítil ver-
aldleg gæði ef það naut blessunar
og náðar Guðs. Það var því æði bylt-
ingarkennd krafa sem Lúther setti
fram; að hvert mannsbarn gæti
þegið náðina milliliðalaust og þyrfti
ekki að spyrja kóng né prest um
leyfi. Lúther skráði í hina andlegu
stjórnarskrá að náð Guðs, grund-
völlur lífshamingjunnar, skyldi um
aldur og ævi vera skilgreind sem
einskonar almenningur; verðmæti
sem allir hefðu jafnt aðgengi að
og enginn ætti umfram annan;
verðmæti sem aldrei mætti tak-
marka með nokkrum mannlegum
hindrunum né selja eða leigja hópi
manna svo þeir hefðu betri aðgengi
að þessari auðlind en annað fólk,
gæti selt aðgang að henni eða leigt.
Það er svo langt um liðið sem
þetta var að okkur finnst flestum
í dag fáránlegt að einhver mann-
leg stofnun geti skammtað okkur
innri frið eða lífsfyllingu. Við erum
reyndar tilbúin að borga þeim mik-
ið sem segjast geta aukið hamingju
okkar og frið; til dæmis læknum og
lyfjafyrirtækjum; en okkur finnst
það eftir sem áður ankannaleg hug-
mynd að einhver stofnun eða fyrir-
tæki geti meinað okkur að finna
tilgang með lífinu.
Helgir fulltrúar
Það tók síðan nokkrar aldir þar til
áhrifin af þessari hugmynd höfðu
náð fullri virkni. En hægt og bítandi
færðist þessi hugmynd um milli-
liðalaus tengsl einstaklingsins við
eigin hamingju frá guðfræðilegri
og tilvistarlegri stöðu sálarinnar
yfir í stöðu mannsins í samfélaginu.
Eins og menn höfðu áður véfengt
vald páfans á andlega sviðinu og
hafnað óskeikulleika hans; þá höfn-
uðu menn líka ríkisvaldi kóngs og
aðalsstétta. Sú hugmynd að hafa
engan yfir sér nema algóðan
Guð styrkti sjálfstæðishugsjón
borgara og efldi þeim kjark til að
leita sér lífshamingju, veraldlegs
öryggis og velferðar og var for-
senda þess að þeir gerðu kröfu
um að sitja við sama borð og allir
aðrir þegar kom að ákvörðunum
um sameiginleg hagsmunamál
borgaranna.
Marteinn Lúther og Jón Kalvin
eru ekki bara afar kapítalismans
heldur langafar hins borgaralega
lýðræðiskerfis, sem fólk í okkar
heimshluta telur forsendur fyrir
frelsi, velferð og öryggi einstak-
lingsins. Þeir félagar stigu fyrstu
skrefin í þá átt að færa guðlegt
vald út úr samskiptum manna
og komu þannig í veg fyrir að
einn gæti kúgað annan í umboði
Guðs. Við það misstu vestrænir
menn að mestu áhugann á
Guði. Í flestum ríkjum þessa
heimshluta er Guði illa haldið
við. Hann er núorðið eins og
enn ein sönnun frjálshyggju-
manna fyrir því að þegar
eignarrétturinn er óskýr er
hætt við að fólk fari illa með
verðmætin og sinni þeim ekki.
Í þeim menningarheimum þar
sem aðgreining hefur ekki orðið
á milli andlegs og veraldlegs
Siðaskipti á markaði og í stjórnmálum
Búsáhaldabyltingin var aðeins uppþot vegna þess að baki var
engin krafa um siðaskipti eða siðbót heldur aðeins krafa um
yfirbót einstakra manna.
64 samtíminn Helgin 24.-26. janúar 2014