Morgunblaðið - 15.11.2011, Side 19

19
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 15. NÓVEMBER 2011
Síðasta prakkarastrikið Hinn stríðni bolabítur Hekla býr sig undir að gera at í vini sínum Húgó. Hundarnir voru „nemendur“ á leikskólanum Voffaborg en honum var lokað í síðustu viku.
Árni Sæberg
Í Kiljunni 9. nóv.
sl. var minnst á Ástu
von Jaden. Hún var
sögð dóttir Helga
Pjeturss, hún var
systir hans.
Ástríður Péturs-
dóttir giftist aust-
urrískum barón,
Hans von Jaden.
Þetta var á öndverðri
20. öld. Íslendingar
voru mjög uppteknir
af sjálfsmynd sinni og stað meðal
annarra þjóða á fullveldistím-
anum.
Í fræðasamfélaginu kom fram
umræða hvort Ástríður væri nógu
göfug til þess að sofa hjá eig-
inmanni sínum. Nú er barónstitill-
inn lægsta gráða aðalsins og þessi
titill gekk kaupum og sölum í Evr-
ópu frá öndverðri 19. öld. Hér er á
engan hátt gefið í skyn að titill
von Jadens hafi verið keyptur.
Pétur faðir Ástríðar var lög-
regluþjónn í Reykjavík en varð
síðar bæjargjaldkeri.
Íslenskir ættfræðingar voru
ekki seinir að búa til ættartölu
fyrir Ástríði, þar sem Romanoffar,
Hohenzöllern, Stuartar, Windsor-
ar svo ekki sé minnst á Auðun
skökul og fleira gott fólk var sagt
náskylt henni.
Þá kom upp spurningin hvort
óbreyttur barón mætti sofa hjá
svo háættaðri konu!
Já, hlæið bara að íslenskum
ættfræðingum, ef þið þorið.
Á 4. áratug síðustu aldar gátu
Bretar ekki vatni haldið fyrir
hneykslan vegna sambands Edw-
ards VIII. prinsins af Wales við
tvífráskilda bandaríska konu
Wallis Simpson. Mörg lesendabréf
birtust í dagblöðum sem bentu
prinsinum vinsamlegast á dömur
af fyrrgreindum ættum með rétta
blóðið í æðum í staðinn fyrir þessa
núll og nix dömu frá Bandaríkj-
unum.
Bandarískir fræðimenn, sagn-
fræðingar brugðust
snöggt við og birtu
ættartölu sem var
með enn fínni kon-
unganöfnum og enn
eldri ættum en
prinsins. Bretar
sögðu „we are not
amused“!
Fyrir þá sem hafa
gleymt einhverju úr
sögunni, afsalaði svo
prinsinn heimsveld-
inu fyrir dömuna.
Hér er við hæfi að
bæta einhverju góðu við um Helga
Pjeturss, sem kom fram með
kenningu um mörg hlýskeið og
mörg kuldaskeið sem var nýjung.
Þessi kenning féll ekki í kramið
hjá Þorvaldi Thoroddsen sem taldi
einungis eina ísöld. Jarðfræðavís-
indin hafa sýnt fram á að kenning
Helga er óyggjandi rétt. Það er
erfitt að vera brautryðjandi.
Það fólk sem vaknar um sex-
leytið og hamast í hávaða á lík-
amsræktarstöðvum og fær sér svo
kók og prins póló á eftir, mætti
taka Helga sér til fyrirmyndar.
Hann bjó að Smiðjustíg sem er í
miðbæ Reykjavíkur og gekk án
tillits til veðurs dag hvern í Laug-
ar í Laugardal. Engir orkudrykk-
ir, engin fæðubótarefni. Sem sagt
afar góð fyrirmynd hann Helgi
jarðfræðingur sem var bróðir
hennar Ástríðar.
Eftir Ernu
Arngrímsdóttur
» Íslenskir ættfræð-
ingar voru ekki
seinir að búa til ætt-
artölu fyrir Ástríði, þar
sem Romanoffar, Ho-
henzöllern, Stuartar,
Windsorar svo ekki sé
minnst á Auðun skökul
og fleira gott fólk var
sagt náskylt henni.
Erna
Arngrímsdóttir
Höfundur er sagnfræðingur.
Ætterni og
annað gott
Fyrsta sýklalyfið kom
fram fyrir um 70 árum og
olli byltingu í læknisfræði.
Sjúkdómar eins og
lungnabólga sem jafngilti
oft dauðadómi urðu nán-
ast auðlæknanlegir. Allar
götur síðan hafa sýklalyf
verið notuð gegn ýmsum
sýkingum og jafnvel bara
til öryggis. Kunnáttan í
dag sýnir að stór hluti
sýklalyfjanotkunar síð-
ustu áratugi var óþarfur.
En er það ekki í lagi, þarf
ekki að drepa sýklana svo
við verðum frísk aftur?
Lítum nánar á það.
Hvað veldur sýkingum
og hvað eru sýklalyf?
Kvefið, algengasta sýk-
ing sem á okkur herjar,
orsakast af veirum. Til
eru um 200 mismunandi
kvefveirur, svo lengi má
næla sér í nýtt afbrigði,
enda eru 90% sýkinga í
öndunarfærum orsakaðar
af veirum. Margar bakt-
eríur eru í innyflum okkar eða á yf-
irborði líkamans án þess að gera okkur
veik og kallast eðlileg bakteríuflóra.
Sýklalyf er samheiti yfir stóran hóp
lyfja og penisillín er eitt þeirra. Sýkla-
lyf virka á bakteríur, drepa þær eða
gera skaðlausar, en hafa engin áhrif á
veirur og því ekki á kvef. Oft heyrist
sagt „Ég lagast aldrei af kvefi nema að
fá penisillín“ og við erum líka margir
læknarnir sem látum bjóða okkur upp
í þann dans og afgreiðum lyfin.
Gott og vel, en þarf þá ekki alltaf að
nota sýklalyf gegn bakteríusýkingu?
Svarið er nei. Sem dæmi má nefna
vægar miðeyrnabólgur, skútabólgur
(ennis- og kinnholubóglur), berkju-
bólgur (bronkítis) o.fl. loftvegasýk-
ingar sem orsakast ýmist af veirum
eða bakteríum og læknast í báðum til-
fellum oftast án sýklalyfja. Sýklalyf
hafa verið mikið notuð til meðferðar á
eyrnabólgu hjá börnum. Eyrnabólgum
valda ýmist bakteríur eða veirur og oft
(ast) þarf ekki sýklalyf
til að lækna þær. Þó er
ráðlögð sýklalyfja-
meðferð hjá yngstu
börnunum vegna tíðari
fylgikvilla hjá þeim.
Hvað er slæmt
við að nota sýklalyf
að óþörfu?
Það er einkum
tvennt. Annars vegar
aukaverkanir lyfjanna,
algengast niðurgangur
og útbrot. Niðurgang-
urinn oftast vegna þess
að lyfin skaða eðlilega
bakteríuflóru líkamans.
Hins vegar myndun
ónæmra baktería. Bakt-
eríur sem útsettar eru
fyrir sýklalyfi geta lært
að þola lyfið, orðið
ónæmar, sumar fjöló-
næmar (þola mörg
sýklalyf). Tilkoma
ónæmra baktería og
dreifing þeirra vex með
aukinni notkun sýkla-
lyfja. Óþörf notkun
lyfjanna eykur mjög
þessa hættu og það eru
börn sem nota mest allra af sýklalyfj-
um, ekki síst við eyrnabólgum. Ónæm-
ar bakteríur valda því að á seinni árum
þarf stundum að leggja inn t.d. börn
með eyrnabólgu og gefa þeim kröftug
sýklalyf í æð. Sýklalyfjanotkun er hlut-
fallslega hvað mest á höfuðborg-
arsvæðinu og þar eru nær 40% af al-
gengustu eyrnabólgubakteríum ónæm
fyrir penisillíni og helstu varalyfjum
þess. Sýklalyf hafa bjargað mörgum
lífum og eru líka forsendur ákveðinnar
sérhæfðrar heilbrigðisþjónustu s.s.
flókinna skurðaðgerða, líffæraflutn-
ings og umönnunar fyrirbura. Án
þeirra væri þetta ekki mögulegt. Ís-
lendingar nota mikið af sýklalyfjum,
raunar mest allra Norðurlandaþjóða.
Stór hluti notkunarinnar er óþarfur og
rannsóknir, m.a. á Austurlandi hafa
sýnt sterk tengsl milli sýklalyfjanotk-
unar og dreifingar sýklalyfjaónæmra
baktería. Ástandið er enn verra í Suð-
ur-Evrópu þar sem fólk getur keypt
sýklalyf í lausasölu án lyfseðils.
Tilkoma ónæmra baktería er ekki
síst áhyggjuefni í ljósi þess að sl. 1-2
áratugi hafa fá ný sýklalyf komið á
markaðinn. Víða um heim eru sýklalyf
notuð í stórum stíl við annað en að
lækna fólk. Þeim er t.d. ausið í kjúk-
linga, svín o.fl. dýr til að fyrirbyggja
sýkingar og auk þess notuð til að
lækna veik dýr.
Hvað er til ráða?
Myndun ónæmra baktería er al-
þjóðlegt vandamál sem þýðir að sumar
„venjulegar“ sýkingar eru illviðráðan-
legar því algeng sýklalyf virka ekki á
þær. Við úrlausn þessa vanda þarf
samstillt átak margra, ekki síst heil-
brigðisgeirans, landbúnaðarins,
stjórnvalda og almennings. Greinar-
korni þessu er ætlað að hvetja almenn-
ing til að vera fyrir sína hönd gagnrýn-
inn á notkun sýklalyfja. Það er gert í
krafti þess að á sínum tíma náðist um-
talsverður árangur við að minnka
sýklalyfjanotkun á eyrnabólgur barna
í Egilsstaðalæknishéraði. Það mátti
ekki síst þakka áhugasömum for-
eldrum sem vildu hlífa börnum sínum
við óþarfri notkun lyfjanna. Ónæm-
iskerfið læknar oftast kvef, flensur,
pestir og ýmsar vægar bakteríusýk-
ingar og það án sýklalyfja. Þá fáum við
hvorki aukaverkanir af lyfjunum né
stuðlum að myndun og dreifingu
ónæmra baktería. Spyrjið lækninn
hvort þið ekki komist af án sýklalyfja
frekar en að þrýsta á um að fá þau.
Alltaf má meta ástandið að nýju ef þörf
krefur. Minnkuð notkun sýklalyfja
gæti ráðið úrslitum um það hvort
lungnabólga verður áfram læknanleg
með sýklalyfjum eða hvort hún í versta
falli verður aftur sá bráðdrepandi
sjúkdómur sem hún var fyrir bara ein-
um mannsaldri.
Evrópusambandið hefur gert 18.
nóvember að árlegum sýklalyfjadegi
til að draga fram ofangreindan vanda
og ýta undir umræðu um lausn hans.
Áhugasömum má benda á http://
ecdc.europa.eu/en/EAAD/Pages/
Home.aspx/
Eftir Pétur Heimisson
»Óþörf notkun
sýklalyfja
stefnir gagnsemi
þeirra í voða og
t.d. lungnabólga
gæti orðið
ólæknanleg.
Vinnum saman
almenningur og
fagfólk, breytum
þessu.
Pétur Heimisson
Höfundur er heimilislæknir
á Egilsstöðum.
Eru sýklalyf að verða
gagnslaus?