Morgunblaðið - 15.05.2012, Blaðsíða 19

19
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 15. MAÍ 2012
Aðstoð Litlir líkamar geta ekki borið miklar þyngdir. Þegar farangurinn er orðinn
mikill getur verið gott að fá aðstoð einhvers sem eldri er og með sterkara bak.
Ómar
Hagkvæm nýting sjávarauðlinda
er afar mikilvæg fyrir íslenskt hag-
kerfi. Verðmæti afla upp úr sjó
2010 var 133 milljarðar króna (þar
af á Íslandsmiðum 117 milljarðar),
útflutningsverðmæti sjávarfangs
2010 nam 220 milljörðum og loks er
áætlað að velta sjávarútvegsklas-
ans 2010 sé u.þ.b. 425 milljarðar.
Uppsprettan er sjávarfangið, en af-
koman ræðst af því með hvaða
hætti við nýtum það. Óskir við-
skiptavina eru mismunandi; sumir
vilja ferskan fisk, aðrir frosinn, saltaðan, léttsalt-
aðan, heilan í flökum eða bitum í ákveðinni stærð
eða þyngd. Að auki eru gerðar kröfur um um-
hverfisvottun.
Þessar þarfir eru ekki aðeins mismunandi milli
viðskiptavina heldur skiptir ekki síður máli á
hvaða árstíma salan fer fram. Verð sjávarafurða
lýtur lögmálum um framboð og eftirspurn og verð
getur sveiflast mikið eftir því hvenær ársins salan
fer fram. Tengsl veiða við þarfir markaða er því
algjör forsenda fyrir því að ná sem mestum verð-
mætum fyrir þann fisk sem dreginn er á land.
Virðiskeðjan skiptir máli
Virðiskeðjan frá því að fiskur er veiddur þar til
að hann kemur á disk neytenda er mjög mikilvæg
og í raun ákvarðar hún verð á fiski upp úr sjó.
Hún nær til veiða, vinnslu, flutninga, sölu- og
markaðssetningar, framhaldsvinnslu, vörumerkja,
uppruna og fleiri þátta. Allir hlekkir innan virð-
iskeðjunnar verða að vinna vel saman og enginn
þeirra má bresta. Margra ára starf íslenskra fyr-
irtækja og erlendra samstarfsaðila ásamt mjög
nánu sambandi við útgerðarfyrirtæki hafa gert
það að verkum að meðalverð á fiski frá Íslandi á
mörkuðum í Evrópu er mun hærra heldur en frá
nágrönnum okkar í Færeyjum og Noregi. Verð-
mæti fisks upp úr sjó ræðst af þessari virðiskeðju.
Sem dæmi um slíkt er að hagnaður fyrir afskriftir
og fjármagnsliði er um 7-10 prósentustigum
hærri hjá íslenskum útgerðum en þeim norsku.
Lykillinn að því að hin öfluga virðiskeðja virki
með þessum hætti er að unnið sé með fisk sem er
veiddur á réttum tíma ársins og tryggt sé að sá
ferskleiki sem fiskurinn býr yfir er hann er dreg-
inn úr sjó sé viðhaldið í gegnum virðiskeðjuna.
Neysla á fiski sveiflast mjög mikið innan ársins
og hefur veðurfar innan vikunnar áhrif á kaup-
hegðun neytenda. Það er nauðsynlegt að taka til-
lit til þessa og stýra framboði í samræmi. Mesti
virðisauki er við sölu á ferskum flök-
um og til að hún takist vel þarf að
tryggja vandaða meðhöndlun á fiski
við veiðar og að þær fari fram á rétt-
um tíma.
Gæðaímynd Íslands
eykur verðmætin
Það er nauðsynlegt að huga að
þessum þáttum þegar rætt er um fyr-
irkomulag fiskveiða við Ísland og
setja í samhengi við þá verðmæta-
sköpun sem skapast í gegnum alla
virðiskeðjuna, þ.e. frá veiðum að borði
neytandans. Sem dæmi um hversu alvarlegar af-
leiðingar það hefur í för með sér þegar virð-
iskeðjan brestur þá vil ég benda á eftirfarandi:
Icelandic Group er einn af stærstu fiskverkendum
í Grimsby í Bretlandi og fyrirtækið hefur fylgst
náið með fiskmörkuðum þar um langa hríð. Tals-
vert magn af fiski kemur þangað frá Íslandi og
hefur gert í áratugi. Á síðastliðnu ári brá svo við
að fiskur barst á markaðinn frá Íslandi af gæðum
sem reyndustu menn höfðu ekki séð um langt
árabil. Þetta þótti mikið undrunarefni þar sem
fiskur frá Íslandi hefur ákveðna sérstöðu vegna
mikilla gæða afurða. Við frekari eftirgrennslan
kom í ljós að þessi fiskur kom úr sumar- og
haustveiði við Ísland og svo virtist sem ekki hefði
verið gætt nægjanlega að því að viðhalda fersk-
leika fisksins frá veiðum að uppboðsmarkaði í
Grimsby. Slík vinnubrögð koma óorði á gæða
ímynd íslensks fisks sem tekur langan tíma að
vinna upp aftur.
Við ákvörðun um fyrirkomulag veiða við
strendur Íslands þarf að hafa í huga mikilvægi
gæða og hvernig við hámörkum verðmæti í gegn-
um alla virðiskeðjuna. Verðmæti sjávarauðlind-
arinnar stýrist af því að koma afurðum hennar til
neytenda á hæsta mögulega verði, en ekki endi-
lega með hvaða hætti er staðið að því að draga
fiskinn úr sjó eins og umræðan hefur verið.
Eftir Lárus Ásgeirsson
»Neysla á fiski sveiflast mjög
mikið innan ársins og hefur
veðurfar innan vikunnar áhrif á
kauphegðun neytenda. Það er
nauðsynlegt að taka tillit til þessa
og stýra framboði í samræmi.
Lárus Ásgeirsson
Höfundur er forstjóri Icelandic Group.
Veiðar og verð-
mætasköpun
Ilmandi rjúpa á að-
fangadag, reyktur
lundi á þjóðhátíð,
hreindýrasteik til há-
tíðarbrigða. Fyrr á öld-
um voru nytjar á villt-
um dýrastofnum
landsins eitt af því sem
gerði fólki kleift að
draga fram lífið í harð-
býlu landi. Nú eru
þessar veiðar mik-
ilvægur hluti af matarmenningu Ís-
lands. Forsenda þess að svo megi
vera áfram er að við berum gæfu til
að skipuleggja veiðar og aðra nýt-
ingu villtra dýra þannig að viðgangur
stofnanna sé tryggður. Þetta er
markmið svokallaðra villidýralaga.
Samkvæmt lögum er almenna
reglan sú að villt dýr eru friðuð, en
umhverfisráðherra getur með reglu-
gerð leyft veiðar á vissum tegundum.
Þar er jafnframt kveðið á um að allar
fuglaveiðar til nytja skuli vera sjálf-
bærar. Ljóst er að veiðar úr stofnum
þar sem langvarandi fækkun á sér
stað geta aukið á vandann og ber að
draga úr eða hætta veiðum á meðan
það ástand varir, svo veiðarnar geti
talist sjálfbærar. Á undanförnum ár-
um hefur verið gripið til aðgerða
vegna fækkunar rjúpu með mikilli
fækkun veiðidaga, sölubanni og
ákalli til veiðimanna um að gæta hóf-
semi. Veiðar á blesgæs voru bann-
aðar 2003 vegna mikillar fækkunar í
stofninum.
Þegar gripið er til að-
gerða til verndunar
dýrastofna skiptir sam-
vinna og samstarf við
veiðimenn miklu máli.
Þar ber m.a. að þakka
forystuhlutverk Skot-
veiðifélags Íslands í
þágu ábyrgra veiða og
siðbótar meðal skot-
veiðimanna. Und-
anfarin misseri hafa
talsmenn Skotvís hins
vegar æ oftar séð sig
knúna til að gagnrýna
ákvarðanir umhverfisyfirvalda.
Þessi gagnrýni er að sumu leyti
skiljanleg; löggjöf um vernd, friðun
og veiðar á villtum fuglum og villtum
spendýrum er að ýmsu leyti úrelt og
brýn þörf á að endurskoða hana. Sú
vinna er í gangi í nefnd á vegum
ráðuneytisins. Þá eru upplýsingar
um stöðu fugla- og dýrastofna oft af
skornum skammti, víða skortir þekk-
ingu á áhrifavöldum í afkomu þeirra.
Sérstök staða svartfugla
Vísindamenn hafa um nokkurt
skeið haft áhyggjur af fækkun í til-
teknum stofnum sjófugla og við-
komubresti hjá þeim. Mælingar sýna
viðvarandi fækkun undanfarin ár og
vísbendingar eru um hraða nið-
ursveiflu nú um stundir. Sl. haust
skipaði ég starfshóp í því skyni að
leita leiða til að snúa þessari nei-
kvæðu þróun við og stuðla þannig að
verndun og endurreisn þeirra.
Orsakir fækkunar og við-
komubrests sjófugla virðast að
mestu leyti vera fæðuskortur, en
fuglarnir lifa einkum á sandsíli og
loðnu. Hrun varð í sandsílastofninum
árið 2000 og hefur hann ekki náð sér
á strik síðan. Loðnustofninn hefur
verið í lægð sl. áratug og breytingar
hafa verið á göngumynstri loðnunn-
ar. Breytingar í umhverfi sjávar,
m.a. vegna hnattrænnar hlýnunar,
hafa haft líka áhrif á stofna og göng-
ur þessara fisktegunda. Þá getur
samkeppni um fæðu spilað inn í, en
fiskar og önnur sjódýr sækja í marg-
ar sömu tegundir og svartfuglarnir.
Vernd
Flest bendir til þess að við núver-
andi ástand sé nýliðun í svart-
fuglastofnum ekki nægjanleg til að
vega upp á móti afföllum vegna
veiða. Slíkt er skv. villidýralögum
forsenda þess að ráðherra geti leyft
veiðar. Flestum virðist ljóst að til ein-
hverra aðgerða þarf að grípa og þótt
veiðar á sjófuglum séu ekki taldar
hafa megináhrif á fækkun í stofnum
þeirra, eru veiðar sá þáttur sem
stjórnvöld geta mest haft áhrif á til
að milda áfallið.
Í skýrslu fyrrnefnds starfshóps er
lagt til að efla vöktun og rannsóknir,
svo upplýsingar um stöðu stofnanna
verði betri og að auka samstarf við
sjávarútvegs- og landbúnaðarráðu-
neytið til að meta betur heild-
armyndina. Þá eru lagðar til ýmsar
verndaraðgerðir – ýmist tímabundn-
ar eða til langframa.
Á grundvelli skýrslunnar hefur
umhverfisráðuneytið gripið til
tveggja aðgerða til að bregðast við
bágri stöðu svartfuglastofnanna.
Annars vegar liggur fyrir Alþingi
frumvarp um breytingar á ákvæðum
villidýralaga um nýtingu hlunninda,
svo stjórnvöld geti gripið til aðgerða
til að tryggja viðkomu tiltekinna
stofna, ef ástand þeirra krefst þess.
Hins vegar var veiðitímabil svart-
fugls stytt um 15 daga nú í vor, til að
tryggja varpfugli betra næði til að
koma sér fyrir á varpstað.
Næstu skref
Umræðan sem hefur skapast í
kjölfar skýrslunnar er af hinu góða.
Fjölmargir hafa komið að henni –
vísindamenn, hagsmunaaðilar,
bændur og veiðimenn. Margþættar
skoðanir hafa verið á lofti og best
væri auðvitað ef niðurstaðan sætti
sem flest sjónarmið, þótt sennilega
verði ekki á allt kosið í þeim efnum.
Vegna þess hversu mörg erindi og
athugasemdir bárust við frumvarpið
óskaði ég sérstaklega eftir umsögn
utanaðkomandi aðila á þeim. Þær at-
hugasemdir voru einkum frá hlunn-
indabændum víða um land sem töldu
vanda einstakra tegunda fremur
staðbundinn en almennan.
Frumvarpið sem lagt var fram
snýst um heimild umhverfisráðherra
til að banna veiðar en í því felst ekki
ákvörðun um bann. Engin slík
ákvörðun liggur fyrir. Vöktun verður
hinsvegar sett í forgang og ef af
banni verður yrðu veiðar leyfðar að
nýju þegar stofnar taka að braggast
á ný.
Aukin vöktun og rannsóknir eru
forsenda skynsamlegra ákvarðana í
þessu efni. Þar þarf einnig að sækja í
brunn veiðimanna og hlunnindarétt-
arhafa, t.d. með því að vinna úr veiði-
dagbókum og gögnum um hlunn-
indanytjar í samvinnu við þá sem þau
hafa.
Heildstæð stefnumótun í þessum
málaflokki er brýn en hún þarf m.a.
að taka mið af tillögum nefndar um
endurskoðun villidýralaganna og at-
hugasemdum og umræðum um
svartfuglafrumvarp. Mikilvægt er að
sem víðtækust sátt náist til að
tryggja samstarfsvilja allra sem að
málinu koma. Loks kemur til greina
að skipa nýjan starfshóp til að meta
frekari gögn með fulltrúum allra sem
hagsmuna eiga að gæta, þannig að til
viðbótar þeim fulltrúum sem voru í
fyrri starfshópi komi t.d. fulltrúi
bjargveiðimanna.
Sátt og saga
Um aldir hefur þjóðin haft sitt lifi-
brauð af náttúrunni og þeim gæðum
sem hún hefur upp á að bjóða. Þekk-
ing á lögmálum hennar og samspili
við manninn er hluti af sögu og
menningu sem ber að varðveita og
halda til haga. Þegar ráðum er ráðið
og ákvarðanir teknar þarf meðal
annars að gæta að þessari sögu.
Samráð við hagsmunaaðila er mik-
ilvægt í þessu efni sem öðrum, en al-
mannavaldinu ber síðan að hafa
heildarhagsmuni í huga og láta nátt-
úruna njóta vafans. Þannig er grunn-
ur góðrar niðurstöðu.
Eftir Svandísi
Svavarsdóttur »Um aldir hefur þjóð-
in haft sitt lifibrauð
af náttúrunni og þeim
gæðum sem hún hefur
upp á að bjóða.
Svandís Svavarsdóttir
Höfundur er umhverfisráðherra.
Ábyrgar veiðar og vernd