Helgafell - 01.04.1943, Síða 133

BÓKMENNTIR
269
verður ekki að fullu séð, hver áhrif hernám
,,verndarenglanna“ mun hafa á örlög þjóðar
vorrar, er öllu erfiðara að túlka það með listrænu
hlutleysi. Ég hygg að enn sé ekki tími kominn
til að gera þessu efni skil í skáldskap, og mér
finnst Verndarenglar Jóhannesar vera beinlínis
sönnun þess.
Með hernámi Breta hér á Jandi var íslenzka
þjóðin hrifin inn á svið hins heimssögulega
drama vorra tíma. Miklabæjarfjölskyldan verður
eins konar tákn íslenzku þjóðarinnar á dögum
hernámsins, tjáning þeirra örlaga, er smáþjóð-
inni eru búin undir hervernd stórveldis. Dóttirin
Embla, Fiðrildið, fer í ástandið af fínna taginu
og lætur fallerast, yngsti bróðirinn, Máni Mýs-
ingur (nafnið er ekki síður furðulegt en persón-
an), gerist skáld og kommúnisti, Hákon verður
útgerðarmaður og Bretavinur, en Haraldur, Oð-
inn eineygði, missir vitið og annað augað á
altari lýðræðisins í Spánarstyrjöldinni. S)ík verða
afdrif hinnar ungu kynslóðar Miklabæjaróðalsins.
En sjálft stendur óðalið umvafið sætri sveita-
sælu, — en um það má raunar segja, að sætindi
eru hvergi hvumleiðari en í skáldskap. Brynjólf-
ur bóndi á Miklabæ og kona hans eru bæði svo
dísæt, að maður getur tæplega vorkennt þeim
beiskju örlaganna. Enginn, sem til þekkir, mun
efast um, að ást Jóhannesar úr Kötlum á ís-
lenzku sveitinni sé einjæg og fölskvalaus. En
ástin gerir hann blindan, og á sviði hins lausa
máls verður tilfinning hans oft bragðdauf dala-
og lækjarómantík. Þegar hann segir frá því, er
Brynjólfur tekur við búi í Miklabæ, ofhleður
hann svo hverja setningu: Hann átti sér frá
gamalli tíð litla unnustu í einu fátækasta koti
sveitarinnar, og einn heiðbláan vordag, um þær
mundir sem fyrsta maríuerlan tyllti sér í hlað-
varpann, sótti hann þessa unnustu á tveim rauð-
um fákum og flutti heim á óðal sitt. Hún hét
Hildur og minnti í þann tíð á sólskin og rós og
lilju. — Minna mátti nú gagn gera.
Miklabæjarbóndinn er feykilega laus í sniðum
°g svipdaufur, þrátt fyrir heiðarlegustu tilraunir
frá höfundarins hendi að gera hann ástfólginn
lesandanum. En tilraunin tekst ekki. Ekkert af
t>ví, sem óðalsbóndinn segir eða gerir, jafn-
vel ekki skógrækt hans eða kornyrkja, fær vakið
athygli lesandans. Reiði hans og harmur, er
Fiðrildið kemur heim til föðurhúsanna, barns-
hafandi eftir brezkan liðsforingja, virðast vera
meira í nösunum á honum en blóði, þótt hann
telji hrösun dóttur sinnar berustu landráð. Hann
faer ekki staðizt töfra litla Skotablóðsins, dóttur-
sonar síns, enda er höfundurinn þá búinn að
taka eftir ,,arnsúgi“ í hreyfingum reifabamsins.
Hann losar söguna við þetta efnilega sveinbarn
með því að láta geðbilaða bróðurinn, Óðinn ein-
eygða, kyrkja það, en móðirin varpar sér í bæj-
artjörnina á eftir. Það verður helzt ráðið af sög-
unni, að barnsmorðið sé eins konar friðþæging
fyrir stefnu Bretlands í Spánarstyrjöjdinni, og
virðist mér þá nokkuð langt leitað fanga til að
koma íslenzku ástandsbarni yfir í annan og betri
heim. Þessi dramatíska ofhleðsla bókarinnar er
sízt fallin til þess að auka harmsögulegt gildi
hennar.
Minnisstæðasta persóna Miklabæjarfjölskyld-
unnar er amman Geirlaug, þessi fámælta forn-
eskjulega kerling; þar hefur Jóhannes getað lýst
konu með næmri tilfinningu, án þess óhemju-
skapar, sem svo víða einkennir mannlýsingar
hans. Hákoni útgerðarmanni eru einnig gerð góð
skil, hið fábrotna og eigingjarna sálarlíf auð-
borgarans er túlkað með fáum og skýrum drátt-
um í samtali þeirra bræðranna, Hákonar og
Mána Mýsings. En sama verður ekki sagt um
skáld þetta og kommúnista. Hann er annar aðal-
píslarvottur verndarenglanna og hernámsins. Um
skáldgáfu hans fá menn harla litlar hugmyndir
af sögunni, en höfundurinn hefur hins vegar
gert sér allmikið far um að dubba hann til bylt-
ingarmanns og kommúnista. Arangur þeirrar
vígslu er furðuleg manntegund, sem lítið eykur
á hróður byltingarinnar og kommúnismans.
Kommúnistinn er að vísu enn hálfgerð boð-
flenna í íslenzkum söguskáldskap, enda hefur
meðferðin á honum í bókmenntum vorum til
þessa verið eftir því. Jafnvel Laxness hefur túlk-
að hann með ólund, sem stingur mjög í stúf við
listamannsgleði hans, er hann skapar aðrar per-
sónur sínar. Og Máni Mýsingur er þannig úr
garði gerður, að maður getur hvorki harmað
hann né hlegið að honum, — maðurinn er blátt
áfram leiðinlegur. Það er dálítið óheppilegt, þar
sem hann leikur hið tvíþætta hlutverk þjóðhetj-
unnar og alþjóðlegs byltingarmanns. Hann er
fremur ruglaður íslenzkur hagyrðingur, sem sér
aumur á alþýðunni og langar til þess að verða
henni að liði, en er raunar ófær til þess. Þegar
hann hefur afhent Ormi Oddssyni dreifibréfa-
böggujinn, og verkamaðurinn hleypur niður stig-
ann og syngur — auðvitað! — Alþjóðasöng
verkalýðsins: Fram þjáðir menn í þúsund lönd-
um!!, þá eru hugsanir byltingamannsins á þessa
lund: Ekkert þráði hann heitar en geta umbunað
þessu fólki hinn ódrepandi góðleik þesa mitt í