Morgunblaðið - Sunnudagur - 07.10.2012, Blaðsíða 45

fram til þessa, engum stjórnmálamanni dottið í hug
að gera róttækar breytingar á stjórnarskránni í ósátt
og illindum. En þau Jóhanna Sigurðardóttir og Stein-
grímur Sigfússon virðast líta á illindi og yfirgang sem
aðaleinkenni sinna stjórnarhátta og má nefna ótal
dæmi því til sönnunar og sum býsna vond. Þau sjá
ekkert að því að reyna að keyra í gegn illa grundaðar
breytingar á stjórnarskrá landsins, sem eiga jafn öm-
urlegan aðdraganda og þann, sem að framan er lýst.
Og skötuhjúin sýnast vilja hafa það sem endapunkt
síns vafasama valdaferils að þvinga í gegn heildar-
endurskoðun á stjórnarskrá í bullandi ágreiningi og
illindum á þinginu. Og engar frambærilegar skýr-
ingar hafa verið settar fram á nauðsyn þess.
Stjórnarskrá verri
eigi hún ávísun í aðrar slíkar?
Stundum er haft gegn Stjórnarskrá lýðveldisins að
einstakar greinar þar eða hugmyndir á bak við þær
megi rekja til Danmerkur eða jafnvel lengra í suður-
átt. En á hinn bóginn hefur verið haft á móti atriðum
í stjórnarskrá þyki þau einstök í sinni röð, t.d. fyr-
irkomulag handhafa forsetavalds. Og sum ákvæði
virðast bersýnilega mega rekja í stjórnarskrá
Bandaríkjanna, svo sem eins og það að forseti skuli
vera orðinn 35 ára gamall við kjör. Í íslensku stjórn-
arskránni er bannað að skerða starfskjör forseta Ís-
lands á yfirstandandi kjörtímabili hans. Í banda-
rísku stjórnarskránni er svipað ákvæði. Þar segir að
vísu að ekki megi skerða slík kjör, en jafnframt er
tekið fram að ekki megi bæta launakjör forsetans á
kjörtímabilinu! Rökin eru vafalítið þau að fjár-
lagavaldið geti ekki beitt forsetann þvingunar-
aðgerðum í kjörum og að það vald megi ekki heldur
virðast kaupa hann til vinsemdar. Ekki er líklegt að
íslenski stjórnarskrárgjafinn hafi viljað halda slík-
um kosti opnum. Sennilega hefur verðbólgureynsla
kennt honum að nauðsynlegt gæti verið að hækka
laun forseta með hliðsjón af verðlags- og launaþróun
á kjörtímabili.
Til hvers eru refir skornir?
Eins og áður hefur verið nefnt er undirrótin að öllu
bröltinu sú að ríkisstjórnarliðið, þar með talinn sá
hluti þess sem kemur úr VG, vill ná fram ákvæði í
stjórnarskrá sem gerir það ekki lengur erfitt fyrir
pólitíska lukkuriddara á hverjum tíma að farga full-
veldi landsins eða hluta þess. Slíkir þurfi eingöngu
einfaldan þingmeirihluta og að uppfylla almennt orð-
uð skilyrði sem eins og önnur slík má túlka út og suð-
ur að vild. Augljóslega yrði ekkert hald í slíkum
ákvæðum. Stjórnarskrá er í eðli sínu aðeins lög. En
stjórnarskrár verða að hafa varanleika. Það er því
eitt atriði sem skilur þær frá almennum lögum. Það
er mun torsóttara að breyta ákvæðum stjórnarskrár
en öðrum lögum. Þannig á að tryggja varanleika og
auka virðingu og gildi. Íslenska stjórnarskráin er
raunar tiltölulega auðveld í breytingum, eins og
kunnugt er. Einfaldur meirihluti Alþingis getur
breytt henni, ef annar einfaldur meirihluti á næsta
kjörtímabili á eftir staðfestir þær breytingar. Þetta
fyrirkomulag ætti ekki að vefjast fyrir þingmeiri-
hluta á borð við þann sem, eggja- og grjót- (og það
sem enn verra er) -kast skilaði inn á þingið vorið
2009. En það er þó eitt fyrirkomulagsatriði sem flæk-
ir málið nokkuð. Það snýst um að þing skuli rofið þeg-
ar í stað eftir að tillaga um stjórnarskrárbreytingu
hefur verið samþykkt og kosningar fara fram. Þess
vegna leitast ríkisstjórnir við að gera breytingar á
stjórnarskrá einungis í lok kjörtímabils standi hugur
þeirra til slíks.
Víðsýnir stjórnmálaforingjar vita einnig að aukn-
ar líkur eru á að nýr þingmeirihluti færi gegn
stjórnarskrárbreytingum, ef ósátt hefur verið um
þær á fyrra þingi. Minnihlutastjórn Jóhönnu Sig-
urðardóttur reyndi með ótrúlegu offorsi að keyra í
gegn stjórnarskrárbreytingar í öngþveitinu sem
ríkti vorið 2009. Það má eingöngu þakka það örfá-
um reyndum þingmönnum, sem voru að hverfa af
þingi eftir farsælan feril, að þá ósvinnu tókst að
stöðva.
Stjórnarskrá Bandaríkjanna
Það er ekki auðvelt að breyta stjórnarskrá Banda-
ríkjanna. Um þær breytingar gilda reglur sem ekki
er fært að skýra í stuttu máli, en felast m.a. í mismun-
andi nálgun slíkra breytinga, frá einstökum ríkjum
eða frá þinginu. Í öllum tilvikum þarf margvíslegan
aukinn meirihluta til þess að breyting nái fram.
Stjórnarskrá Bandaríkjanna tók gildi 1789. Tíu
breytingar (amendments) voru gerðar á henni tveim-
ur árum síðar. Frá þeim tíma, í rúm 200 ár, hafa að-
eins verið samþykktar 17 breytingar á stjórn-
arskránni. Ekki hefur þó vantað tillögurnar, því yfir
10.000 slíkar hafa verið lagðar fram með réttum og
formlegum hætti og bætast á milli 100-200 breyting-
artillögur við þann fjölda árlega.
Eiðstafur forseta Bandaríkjanna við embættistöku
beinist að stjórnarskránni. Forsetinn heitir því, með
guðs hjálp, að „preserve, protect and defend“ stjórn-
arskrá landsins. Afdráttarlausari getur eiðsstafur ekki
orðið í slíkum efnum. Bandaríkjamenn telja almennt að
landsins bestu synir hafi haft forgöngu um efni og til-
urð sinnar stjórnarskrár og þeir hafa á henni mikla
helgi. Ef þeim dytti í hug að hrófla við henni í heild,
sem engar líkur standa til, þyrfti til undirbúnings þess
ekki síðri afburðamenn (nú af báðum kynjum) en forð-
um. Það myndi ekki flögra að neinum þar vestra að
hleypa hópi fólks að stjórnarskránni, sem lagt hefði í
verki blessun sína yfir að Hæstiréttur landsins yrði
niðurlægður. En sinn er siður í hverju landi.
* Lýðveldis-stjórnarskráin,sem nú er reynt að
tala niður, er auðvit-
að helgur gerningur,
sáttargjörð með ein-
stakan stuðning
þjóðarinnar
Davíð Oddsson tekur við
frumriti stjórnarskrár Íslands
frá 1874 úr höndum Anders
Fogh-Rasmussen, forsætisráð-
herra Dana, í Þjóðmenning-
arhúsinu 11. apríl 2003.
07. 10. 2012 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 45