Morgunblaðið - 28.08.2014, Síða 26

26 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 28. ÁGÚST 2014
BAKSVIÐ
Helgi Bjarnason
helgi@mbl.is
Nýjar sviðsmyndir hafa verið dregn-
ar upp eftir því sem kvikugangurinn
lengist meira frá Dyngjujökli í áttina
að megineldstöðinni Dyngjufjöllum/
Öskju. Ein þeirra sýnir hugsanlegt
þeytigos í Öskju, eins og varð í miklu
öskugosi fyrir 140 árum, með alvar-
legum afleiðingum fyrir íbúa á Norð-
austurlandi og Austfjörðum.
Vísindaráð almannavarna sem
skipað er sérfræðingum Veðurstofu
Íslands og Jarðvísindastofnunar Há-
skólans hefur ekki útilokað neinar
sviðsmyndir en hefur síðustu daga
talið þrjá möguleika líklegasta í op-
inberum tilkynningum. Fyrst er
nefnt að innflæði kviku stöðvist og
skjálftahrinan fjari út. Í öðru lagi að
gangurinn nái til yfirborðs og eldgos
hefjist. Líklegast er að það verði við
norðurenda kvikusprungunnar sem
nú er í Holuhrauni á milli Dyngjujök-
uls og Öskju og þá hraungos með
nokkurri sprengivirkni. Í þriðja lagi
er möguleiki að verulegur hluti eða
öll gossprungan verði undir Dyngju-
jökli. Það myndi leiða til jökulhlaups í
Jökulsá á Fjöllum og ef til vill einnig
sprengigoss með öskufalli. Vísinda-
mennirnir telja minni líkur á gosi í
Bárðarbunguöskjunni, eins og staðan
er nú, þótt megineldstöðin hafi látið
vísindamenn hafa verulega fyrir hlut-
unum í upphafi hrinunnar.
Askja byrjuð að svara
Eftir því sem gangurinn með kvik-
unni lengist norður frá Dyngjujökli
og í áttina að Öskju hefur sú eldstöð
meira komið inn í umræðuna. Har-
aldur Sigurðsson eldfjallafræðingur
vakti máls á þeim möguleika að ef
kvikan fer inn í rætur eldfjallsins geti
hún komið af stað eldgosi þar. Það er
enn ein sviðsmyndin og afleiðing-
arnar gætu orðið aðrar og meiri en af
gosi eins og vísindamenn hafa hingað
til talið líklegast.
Jarðskjálfti sem varð við Öskju í
fyrrinótt ýtir enn frekar undir hug-
myndina um að kvikugangurinn sé
farinn að hafa áhrif þangað eða Askja
að svara ástleitni hans.
Sprakk vegna kvikublöndunar
Þeytigosið mikla sem varð í lok
mars 1875 og myndaði öskjuna sem
flestir þekkja átti sér nokkurn að-
draganda í jarðhræringum og gos-
um. Í bókinni Náttúruvá á Íslandi –
eldgos og jarðskjálftar, kemur fram
að færð hafi verið rök fyrir því að
kvikublöndun hafi leitt til þeytigoss-
ins. Ari Trausti Guðmundsson, jarð-
fræðingur og rithöfundur, getur þess
í bók sinni Íslenskar eldstöðvar að
innstreymi basaltkviku í eða við
kvikuhólf Öskju virðist hafa komið af
stað atburðarás sem leiddi til gossins.
Hann rifjar nú upp frásagnir frá
Austfjörðum af gosi sem líklega hafi
verið sunnan við Dyngjufjöll í byrjun
árs 1875. Hann ræður af því að eld-
gos í nánd við núverandi óróasvæði
hafi verið skömmu fyrir mestu virkn-
ina í Öskju.
Það leiðir hugann að kvikugang-
inum sem nú stefnir á Öskju, hvað
sem síðar verður. Ari Trausti segir í
samtali við Morgunblaðið að gang-
urinn stýri öllu ferli í hrinunni sem nú
gengur yfir þetta eldvirka svæði.
Hann sé margfalt stærri en þeir
gangar sem skutust upp á yfirborðið í
Kröflueldum á áttunda og níunda
áratug síðustu aldar.
Ari Trausti veltir því fyrir sér
hvort gangurinn sem kom úr kviku-
hólfi Bárðarbungu hafi dáið út undir
Dyngjujökli og hvort kvikan sem nú
þrýstist eftir ganginum norður úr
hinum fyrri sé lengra aðkomin og þá
úr kvikuþró sem tilheyrir Öskju. Hún
sé allavega það mikil að hún komi
varla úr kvikuhólfi eldstöðvar. Einnig
geti verið að eldstöðvakerfi Bárð-
arbungu og Dyngjufjalla fléttist sam-
an þarna á milli. Kvikuþrær eru
djúpt í iðrum jarðar en kvikuhólf
undir eldstöðvunum sjálfum.
Gæti staðið lengi
Hver sem þróunin verður fylgjast
vísindamenn og áhugamenn grannt
með þróuninni. Páll Einarsson, pró-
fessor í jarðeðlisfræði, og fleiri sér-
fræðingar hafa vakið athygli á því að
atburðarásin minni um margt á upp-
haf Kröflueldanna á árunum 1975 til
1984. Þeir gáfu vísindamönnum
mikla þekkingu um myndun kviku-
ganga. Kvikan rann eftir þeim með
tilheyrandi jarðskjálftum og sigi í
eldstöðinni. „Svona hrina getur byrj-
að með kvikuhlaupum og verður síð-
an meira og meira að gosum, eftir því
sem á líður. Það var það sem gerðist í
Kröflu,“ sagði Páll við mbl.is á dög-
unum.
Í Kröflueldum komu níu eldgos á
níu árum og til viðbótar 10-12 kviku-
innskot sem ekki náðu til yfirborðs.
Þótt kvikugangurinn undir Dyngju-
jökli sé margfalt stærri en gangarnir
við Kröflu og atburðarásin verði ef til
allt öðruvísi eru menn farnir að búa
sig undir langvarandi atburð. „Ef það
er komin hrina í gang í þessu kerfi, í
líkingu við Kröfluelda, má reikna
með gosum á næstu árum. Hrinan
getur staðið í nokkur ár,“ sagði Ár-
mann Höskuldsson, eldfjallafræð-
ingur við Morgunblaðið á dögunum.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Bárðarbunga Jarðskjálftavirknin byrjaði í Bárðarbungu en hefur svo færst með kvikuinnskotinu norður fyrir Dyngjujökul. Enn eru þó öflugir skjálftar í megineldstöðinni.
Kvikugangurinn ræður ferlinu
 Kvikan stefnir beint á Öskju og það
minnir á alvarlegar afleiðingar þeyti-
goss sem þar varð fyrir 140 árum
Eldgos í Öskju
Tími Staður Gosefni Athugasemdir
1875 janúar Askja og sunnan hennar e.t.v. mest gufugos í Öskju,
en gjóskugos sunnar
1875 febrúar vestan við Sveinsgjá hraunstraumur um 2 km fyrsta þekkta Sveinagjárgosið
1875 mars 1,5 km norðan við fyrri gosstöðvar hraun,margir km2 sprungur opnuðust bæði sunnan
og norðan við þá fyrstu
1875 mars suðausturhluti Öskju súr gjóska 2-2,5 km3 tvær stuttar goshrinur
1875 apríl m.a. austur af Skógamannafjöllum hraun, tugir km2 Í raun tvö gos
1875 júlí eldar sáust úr byggð
1875 ágúst nálægt Sveinsgjá hraun
1875 október norðan við síðustu eldstöðvar lok goshrinunnar úr
Sveinsgjársprungum
1921 mars rétt hjá Víti í Öskju hraun, um 0,3 km2 nefnt Bátshraun
1922 nóvember vestan við Öskjuvatn hraun, um 2,2 km2 suðaustlæg-norðvestlæg sprunga,
Mývetningahraun
1922-1923 suðaustan við Öskjuvatn hraun, innan við 1 km2 Kvíslahraun og Suðurbotnahraun
1926 sumar eyja í Öskjuvatni 50 millj. m3 af gjósku
1924, 1927, 1929 við Vatnsskarð og Þorvaldstind aðallega hraun nokkrar misgamlar gossprungur,
goshrina
1961 okt.-des. innanvert Öskjuop 100 millj. m3 hraun, 3-4 millj. m3 gjóska þrír megingígar
Heimild: Íslenskar eldstöðvar eftir Ara Trausta Guðmundsson
Morgunblaðið/RAX
Víti og Öskjuvatn Friðsælt er í Öskju en þó víkur hugsunin um mikla at-
burði ekki frá þeim fjölmörgu gestum sem þangað leggja leið sína.
Öskjugosið 29. mars 1875 er talið
þriðja mesta sprengigos á sögu-
legum tíma. Aðeins Öræfajök-
ulsgosið 1362 og Heklugos 1104
eru meiri.
Þeytigosið var með háum og
efnismiklum gosmekki, að því er
kemur fram í bókinni Náttúruvá á
Íslandi. Gjóskufall varði í um sex
klukkustundir austan Öskju. Ljós
aska og vikur þakti stórt land-
svæði. Ari Trausti Guðmundsson
segir frá því í bókinni Íslenskar
eldstöðvar að Öskjugosið hafi
valdið miklum búsifjum á Norð-
austurlandi og Austfjörðum og ýtt
undir Ameríkuferðir. Í Öskjugosinu
sjálfu eyddust sautján jarðir en þó
aðeins fimm til frambúðar.
Sigketillinn sem nefndur er
Askja þótt fleiri öskjur séu í raun á
svæðinu, með Öskjuvatni, mynd-
aðist í sprengigosinu og með land-
sigi áratugina á eftir. Myndun
þessarar stórkostlegu nátt-
úrusmíði sem ferðamenn sækja
mjög í var þó ekki afleiðing
sprengigossins eins. Talið er að
sigið hafi einnig orsakast og jafn-
vel að stærstum hluta af kvikunni
sem streymdi undan Öskju í kviku-
hlaupum.
Olli miklum búsifjum
á Norðausturlandi
SPRENGIGOSIÐ Í ÖSKJU
Rétt fyrir klukkan tvö í fyrrinótt
mældist skjálfti upp á 4,5 rétt
austan við Öskju. Dálítil smá-
skjálftavirkni fylgdi í kjölfarið.
Líkindareikningar sem vísinda-
mannaráð almannavarna vitnar
til benda til að kvikugangurinn
sem skreiðist áfram út frá
Dyngjujökli hafi valdið veruleg-
um spennubreytingum á stóru
svæði, meðal annars til norðurs,
og það geti skýrt skjálftavirkni í
Öskju.
Jarðvísindamaður hjá Veð-
urstofunni sagði þegar hann
vakti athygli á skjálftanum í
Öskju að fáeinir smáskjálftar
hefðu mælst þar fyrr í þessari
viku en það væri raunar ekki
óalgengt.
Kvika veldur
spennu
SKJÁLFTI Í ÖSKJU
Skjálftamælir Fylgst er stöðugt
með jarðskjálftum við Bárðarbungu.
Morgunblaðið/Árni Sæberg