Fréttablaðið - 18.03.2014, Blaðsíða 15

ÞRIÐJUDAGUR 18. mars 2014 | SKOÐUN | 15
HEILSA
Teitur
Guðmundsson
læknir
➜ Ekki er samræmi á milli
fagaðila í þó samræmdu kerfi.
Við sem erum komin með bílpróf
og eigum jafnvel bíl vitum að það
er skynsamlegt að fara með bílinn
í skoðun reglulega, annars vegar
til að koma í veg fyrir að hann falli
úr ábyrgð og hins vegar vegna
þess að við viljum vera örugg um
að allt sé í lagi. Nýjasta tækni
gerir okkur svo kleift að lesa með
einföldum hætti hvað það er sem
mögulega hrjáir bílinn. Því til við-
bótar eru ákveðnir fyrirfram gefn-
ir kílómetrar eða tími sem hlutirn-
ir eiga að endast, líkt og olían og
bremsurnar svo dæmi sé tekið.
Þetta er allt svo einfalt og þægi-
legt, við treystum því að þegar
búið er að lesa af tölvunni verði
gert við það sem þarf. Því verða
einu áhyggjurnar sem við þurfum
að hafa af hinum ökumönnunum
í umferðinni. Slysin gera svo sem
ekki boð á undan sér en maður er
þó alltént með allt sitt á hreinu,
ekki satt?
Þegar kemur að líkamanum
flækist málið töluvert, en það er
ekki enn búið að finna upp neina
vél sem jafnast á við það sem
mannslíkaminn getur og er vænt-
anlega enn býsna langt í það. Við
læknar erum enn að reyna að átta
okkur á eðlilegri starfsemi hans og
skilja hana til hlítar, fyrir utan það
að geta brugðist við þegar líkam-
inn bilar með einum eða öðrum
hætti. Okkur miðar ágætlega
áfram en eigum mjög langt í land
með það að geta stungið okkur í
samband við tæki sem framkvæm-
ir bilanagreiningu. Það er þarna
sem áhugi, þekking og innsæi í
bland við mannlega þáttinn gerir
læknisfræðina svo skemmtilega.
Allt árið um kring
Núna í marsmánuði erum við
upptekin af vitundarvakningu á
krabbameinum karla. Í október
munum við svo blása aftur í lúðra
og vekja konur til vitundar um
krabbamein í bleikum mánuði.
Þetta er allt gott og blessað og ber
að fagna því sérstaklega, enda
ekki vanþörf á að minna okkur á
hætturnar sem liggja í leyni. Það
þarf bara að gera það allt árið um
kring. Karlar jafnt sem konur
ættu að vera jafn meðvituð um
krabbamein hvort sem það eru
þessir mánuðir eða einhverjir
aðrir á árinu.
Hið sama á við um aðra sjúk-
dóma, en ef litið er til Bandaríkj-
anna þá eru yfir 150 sjúkdómar og
vandamál sem eiga sinn dag, viku
eða mánuð. Áhugavert er að sjá að
í júlí og desember er minnst um
slíkt og sennilega er það á grund-
velli markaðsaðstæðna. Annars
vegar eru flestir í fríi og eru ekk-
ert að velta sér upp úr þessu eða
vilja halda jólin hátíðleg og ekki
láta trufla sig í þeim undirbúningi.
Gallinn er bara sá að sjúkdóm-
ar, hverjir sem þeir eru, stinga
sér niður alla daga ársins, líka á
aðfangadag!
Eitthvað öfugsnúið
Skipulagt heilsufarseftirlit í for-
varnarskyni á vegum ríkisins er
í gangi allt árið á Íslandi. Má þar
nefna ungbarna- og mæðravernd,
legháls- og brjóstakrabbameins-
skimun auk öflugrar fræðslu fyrir
einstaklinga á öllum aldri í gegn-
um skólakerfi og Embætti land-
læknis. Þá skipar heilsugæslan
stóran sess sem fyrsti viðkomu-
staður í heilbrigðiskerfinu á lands-
vísu. Þrátt fyrir þetta eru margir
óöruggir með það hvert skuli leita,
hvað eigi að skoða, hvernig og á
hvaða aldri. Ekki er samræmi á
milli fagaðila í þó samræmdu kerfi
og engar klínískar leiðbeiningar til
hjá Embætti landlæknis hvað þetta
snertir. Það eru hins vegar til leið-
beiningar um skimun gegn ristil-
krabbameini sem eru frá 2002 sem
hefur enn ekki verið framfylgt
sökum fjárskorts heilbrigðisyfir-
valda. Þetta er eitthvað öfugsnúið!
Bretar hafa í gegnum sitt NHS-
kerfi nýlega sett fram NICE-leið-
beiningar um almennt heilsu-
farseftirlit allra einstaklinga á
aldrinum 40-74 ára, á að minnsta
kosti fimm ára fresti. Þar sem
markmiðið er að stemma stigu við
hjarta- og æðasjúkdómum, heila-
áföllum, sykursýki, háum blóð-
þrýstingi og nýrnasjúkdómum til
viðbótar við hefðbundna skimun
gegn krabbameinum. Allt lífsstíls-
tengdir þættir og þeir telja sig
geta komið í veg fyrir 650 dauðs-
föll, 1.600 hjartaáföll og 4.000
nýgreiningar á sykursýki af teg-
und 2 á hverju ári með þessum
hætti. Þetta er áhugaverð nálgun
og sennilega verða margar gagn-
rýnisraddir uppi, en boltinn er far-
inn að rúlla. Temdu þér hollan lífs-
stíl, ekki reykja og láttu skoða þig
reglubundið, mæla blóðþrýsting-
inn, kólesterólið, nýrnastarfsemina
og blóðsykurinn auk þess að vera
á varðbergi gagnvart krabbamein-
um. Það er engin tölva sem getur
lesið líkamann ennþá!
Er búið að
tékka á þér?
Fjölgun ferðamanna til
Íslands undanfarin ár
hefur ekki farið fram
hjá nokkrum manni og
síst þeim sem vinna í
þjóðgörðum, friðlýstum
svæðum og öðrum ferða-
mannastöðum lands-
ins. Ferðamannastaðir á
Íslandi eru flestir í eigu
ríkis eða sveitarfélaga og
margir friðlýstir á ein-
hvern hátt.
Erlendis gilda mjög
skýrar reglur um stjórnun
og rekstur ferðaþjónustu innan
þjóðgarða og friðlýstra svæða.
Hjá þjóðgarðastofnun Bandaríkj-
anna og Kanada, Umhverfisstofn-
un Nýja-Sjálands og Ástralíu eru
ferðaþjónustufyrirtæki starfsleyf-
isskyld innan þjóðgarða. Fyrirtæk-
in lúta kröfum og reglum en sam-
hliða eru innheimt gjöld fyrir afnot
ferðaþjónustu af svæðum í opin-
berri eigu. Ef viðskiptatækifærin
snúast um takmarkaða auðlind eru
þau boðin út.
Á Nýja-Sjálandi eru þjóðgarð-
ar og friðlýst svæði helstu ferða-
mannastaðir landsins og því er góð
stjórnun og skýr stefna lykilatriði.
Grunnreglan er að þeir sem hafa
fjárhagslegan ávinning af því að
vera inni á svæðum undir stjórn
umhverfisstofnunar Nýja-Sjá-
lands, þjóðgörðum, þjóðskógum
og öðrum verndarsvæðum, verða
að gera um það samninga og borga
fyrir afnot. Þetta kerfi á við alla
notkun í viðskiptalegum tilgangi
m.a. beitarafnot, námavinnslu,
skógarhögg, kvikmyndatökur yfir
í ferðaþjónustu svo fátt
eitt sé nefnt.
Gjöldin felld inn í verð
Þar sem ferðaþjónustan
er stærsti notandi þjóð-
garða borgar hún fyrir öll
afnot af slíkum svæðum.
Verðskráin er byggð upp
fyrir mismunandi notkun
og tímalengd og samningar
geta verið fyrir einn atburð
eða til fleiri ára. Ferða-
skrifstofurnar fella síðan
gjöldin inn í verð til ferða-
manna. Hins vegar greiða skattborg-
arar Nýja-Sjálands og ferðamenn á
eigin vegum ekki aðgangseyri að
þeim svæðum sem Umhverfisstofn-
un Nýja-Sjálands stýrir.
Þessa nýsjálensku aðferð tel ég
vera mjög skýra og sanngjarna að
því leyti að hún gerir ráð fyrir að
þeir borgi gjald sem nýta svæð-
in í viðskiptalegum tilgangi og af
þeim sem valda augljóslega mestu
álagi á svæðin. Aðrir greiða ekki.
Á þennan hátt verða ferðamenn
heldur ekki varir við gjaldtök-
una þannig að upplifunin af því að
heimsækja fallegar náttúruperlur
verður ekki rofin af því að greiða
aðgangseyri líkt og farið sé inn í
dýragarð eða skemmtigarða.
Axlar ábyrgð
Stórnotendur þjóðgarða og frið-
lýstra svæða eru ferðaþjónustu-
fyrirtækin sjálf sem selja ferð-
ir á þá staði. Með slíku kerfi er
hægt að koma gjaldinu inn í verð
til ferðamanna sem greiða það
en um leið verða til upplýsingar
um fjölda og nýtingu ferðaþjón-
ustunnar sem hjálpar til að stýra
og byggja upp staðina. Á þenn-
an hátt axlar ferðaþjónustan sem
atvinnugrein ábyrgð á því ástandi
sem skapast þegar þúsundir ferða-
manna á hennar vegum heimsækja
helstu náttúruperlur landsins á
sama tíma. Þessi aðferð hentar til
að skapa tekjur til uppbyggingar
og rekstur fyrir þá staði sem eru í
opinberri eigu en einnig aðra staði
sem eru í eigu einkaaðila eða með
blönduðu eignarhaldi. Greitt væri
þá fyrir þann fjölda sem heimsæk-
ir hvert svæði og það deildist niður
á svæðin.
Umsýsla og eftirlit vegna slíks
kerfis er verkefni til að leysa en
það er morgunljóst að öllum kerf-
um sem nefnd hafa verið til sög-
unnar fylgir umsýsla af mismun-
andi tagi. Hjá Umhverfisstofnun
Nýja-Sjálands er haldið utan um
alla samninga á innra landupplýs-
ingakerfi stofnunarinnar og hafa
starfsmenn aðgang að því þegar
eftirliti er sinnt. Hægt er að kalla
fram allar upplýsingar úr sama
gagnagrunni um allt landið. Þeir
sem fara um slík svæði án samn-
ings fá fyrst tvær áminningar en
kært er í þriðja sinn.
Það er jákvætt og nauðsynlegt að
núverandi ríkisstjórn sé að skoða
leiðir til að fá tekjur til að standa
undir nauðsynlegri uppbyggingu
til að fást við þann fjölda ferða-
manna sem kemur til Íslands. Það
þarf hins vegar að gerast að vand-
lega athuguðu máli og þannig að
fjármagnið nýtist beint á þeim
stöðum sem ferðamenn heimsækja.
Nýsjálenska aðferðin við
gjaldtöku í þjóðgörðum
FERÐAÞJÓNUSTA
Einar Á.
E. Sæmundsen
fræðslufulltrúi þjóð-
garðsins á Þingvöllum
og landslagsarkitekt
Ég vinn sem kennari. Sem
slíkur hitti ég nemendur á
hverjum degi. Ólíka nem-
endur sem vinna á ólíkan
hátt, eru með ólíkan bak-
grunn og vinna mishratt.
Sumir eru fljótir að til-
einka sér hluti, sumir hæg-
ari og sumir strögla. Ekki
dytti mér í hug að ætlast
til að þeir væru allir eins.
Þeir, eins og fólk almennt
í samfélaginu, eru ólíkir.
Eitt sinn vorum við
með skólakerfi þar sem aðeins hluti
nemenda fór í framhaldsnám. Hinir
fóru að vinna. Nú erum við með fjöl-
breyttan hóp nemenda í alls konar
námi, bóknámi, verknámi og list-
námi. Sumir ljúka námi á skemmri
tíma en fjórum árum, sumir ljúka
námi á lengri tíma og sumir ljúka
meira en einni tegund af námi. Enda
eru þetta ólíkir nemendur með ólík-
ar þarfir. Eins og við öll.
Því finnst mér undarleg sú
umræða sem nú er enn komin
upp um að setja öllum nem-
endum þær skorður að ljúka
námi sínu á þremur árum. Ef
það tekur þá lengri tíma þá
sorrí. Hvað er þá orðið um
sveigjanleika áfangakerfis-
ins? Kerfi sem gerir nem-
endum kleift að haga sínum
námstíma eftir því hvað þeim
hentar sem námsmönnum?
Hvað er þá orðið um að hafa
fjölbreytt skólakerfi með fjöl-
breyttu námi fyrir fjölbreytt-
an nemendahóp?
Helst dettur mér í hug mynd sem
ég sá í gagnfræðaskóla á sínum
tíma. Þetta var myndin The Wall
þar sem nemendur voru hópur með
eins grímu, allir eins sem sagt, sem
færðust eftir sama færibandi í sömu
hakkavél og komu út sem sama kjöt.
Kannski er það sá skóli sem þeir
vilja sem nú ræða hvað helst um að
gera alla framhaldsskóla að þriggja
ára skólum?
Skóli fyrir suma?
MENNTUN
Jóhann G.
Thorarensen
framhaldsskóla-
kennari
Hið norræna samvinnufélagsmódel
08:15 Skráning og kaffi
08:30 Setning málþings
Vilhjálmur Egilsson, rektor Háskólans á Bifröst og fundarstjóri setur málstofu
Ávarp ráðherra
Eygló Harðardóttir félags- og húsnæðismálaráðherra
Samvinnufélög að norrænni fyrirmynd
Emil B Karlsson, forstöðumaður Rannsóknaseturs verslunarinnar
Conventus-verkefnið og „hið lærða samvinnufélagsform“
Dr. Sigrún Lilja Einarsdóttir, lektor við Háskólann á Bifröst
Hlutverk samvinnufélaga í nútíma Norðurlöndum
Danish social Coops – new ways to sustainable welfare
Susanne Westhausen, framkvæmdarstjóri Kooperationen - Danmörk
Re-vitalize the Swedish cooperative sector
Gordon Hahn, Stjórnarformaður og framkvæmdastjóri SERUS - Svíþjóð
Worker cooperatives as a tool to fight unemployment
– experiences from 1990’s economic downturn in Finland
Jarmo Hanninen, fræðimaður og stjórnarmaður í Co Op Finnlandi - Finnland
Kaffi
Lög og starfsumhverfi samvinnufélaga á Norðurlöndum
An outline of co-operative legislation in Iceland: Purpose and history
Arnar Stefánsson, nemandi í meistaranámi í lögfræði (ML) við Háskólann á Bifröst
Co-operative legislation in Norway – Reasons, requirements and results
May Woldnes, forstöðumaður miðstöðvar norskra samvinnufélaga - Noregur
New Cooperative Act in Finland - Major and fundamental changes, and their
impact in practice
Jarmo Hanninen, fræðimaður og stjórnarmaður í Co Op Finnlandi - Finnland
Fyrirspurnir
Vilhjálmur Egilsson stýrir umræðum.
Málþing um hlutverk samvinnufélaga
í atvinnusköpun á Norðurlöndum
RANNSÓKNASETUR
VERSLUNARINNAR
VELFERÐARRÁÐUNEYTIÐ
Föstudaginn 21. mars kl. 08:15 – 12:15, Sjávarútvegshúsinu, Skúlagötu 4, Reykjavík
Vilhjálmur Egilsson Eygló Harðardóttir
Sigrún Lilja EinarsdóttirEmil B. Karlsson
Gordon HahnSusanne Westhausen
May Woldnes
Jarmo Hanninen
Arnar Stefánsson