Læknablaðið - 15.10.2000, Blaðsíða 81

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐASAFN LÆKNA 126
Randomize
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
Netfang:
johannhj@landspitali.is
Dægradvöl I.
Um hvað er rætt og
hver er höfundurinn?
„Þessa þekkingu
höfum vér að miklu
leyti, en það er hægara
sagt en gert að fara eftir
þeim boðorðum. Því að
ef vér ættum ávallt að
gæta ítrustu varfærni í
þessum efnum, ættum
vér fyrst og fremst að
forðast þá uppsprett-
una, sem er hættulegust
allra, en það er annað
fólk. Því að það má með
sanni segja, að það eru
um fram allt mennirnir
sjálfir, sem eru hættu-
legir hverir öðrum í
þessu sambandi og sú
hætta eykst að sama
skapi sem vér um-
göngumst fleiri og
höfum nánari mök við
þá.“
í safni fyrirspurna liggur enska sagnorðið to
randomize. Þessi fyrirspurn barst í tölvupósti, en
orðið hafði ekki fundist í íðorðasafni lækna. Þar eru
þó lýsingarorðið random, handahófs-, slembi-, og
samsettu heitin random mating, slembimökun, og
random sample, handahófsúrtak, slembiúrtak. í
Orðaskrá úr uppeldis- og sálarfræði frá 1986 er
random þýtt sem tilviljun og í samsettum heitum er
notaður orðhlutinn handahófs-. Orðasafn úr tölfræði
frá 1990 notar slembi-, handahófs- eða nafnorðið
hending. í Tölvuorðasafninu má finna random
nuinber, slembitala.
Merking sagnorðs og lýsingarorðs er því ljós, vísað
er í það að tilviljun eða handahóf ráði. Spurning
getur hins vegar vaknað um það hvort hægt sé að
sætta sig við orðhlutann slembi-. íslensk orðsifjabók
birtir nafnorðið slemba, sem talið er frá því um 1800,
stutt regnskúr, grásleppa, og sagnorðið slemba, að
demba, sletta. Bent er á svipuð orð í skyldum málnm
Forliðirnir slempi- og slembi- eru sagðir tilheyra
nýíslensku og notaðir í samsettum orðum eins og
slempilukka og slembilán þar sem vísað er í
heppilega tilviljun.
Undirritaður hefur það á tilfinningunni að
orðhlutinn slembi- hafi unnið sér vissa hefð meðal
vísindalega sinnaðra lækna. Sagnirnar að slembiraða
og að slembiflokka virðast notaðar í fræðilegum
greinargerðum þegar röðun eða flokkun skal ráðast
af tilviljun. Þeir hugrökkustu eru hættir að nota
samsettu orðin og nota nú sögnina að slemba í
merkingunni að skipta í hópa með aðferð þar sem
tilviljun ræður því hvar hver einstakur lendir.
Fyrirspyrjandinn fékk að auki það svar að sögnin að
slembiskipta væri einnig góður kostur.
Á adalfundi
A aðalfundi Læknafélags íslands var rætt um upplýst
samþykki. Sögnin að upplýsa er afar þekkileg,
viðkunnanleg eða geðfelld. í Orðabók Máls og
menningar eru gefnar merkingarnar: 1. lýsa, veita
Ijósi um; 2. frœða, kenna. Upplýstur maður er vel
menntaður eða vel að sér og að upplýsa mál er að
leiða sannleikann um það í Ijós. Þetta má rifja upp
þegar deilt er um duldar merkingar og þegar
samkomulag næst ekki um nákvæmar skilgreiningar.
Tryggvi Stefánsson, skurðlæknir, leitar enn að
þekkilegu íslensku heiti á pouch (sjá 123. pistil, Lbl.
2000; 86: 465). Fram hafa komið kvos, poki, geymir,
posi og nú bætir hann við hít. Samkvæmt orðabókum
getur nafnorðið hít merkt stór skinnbelgur, magi,
stórt ílát, átvagl og var forðum einnig tröllkonuheiti,
Hít. Undirritaður setti fram þá skoðun í umræddum
pistli, sem svar við fyrirspurn Tryggva, að við ættum
að sætta okkur við þýðingu íðorðasafnsins, pouch =
poki. Nauðsynlegt er að taka íslenskt heiti í notkun
og hætta að sletta því erlenda. Vel kemur til greina að
hafa tvö heiti á takteinum, poki og hít, og nota þau til
skiptis til að fá tilfinningu fyrir því hvort þeirra
verður þekkilegra.
Sigurður Björnsson, krabbameinslæknir, hafði
gluggað í 122. og 123. pistil þar sem rætt var um
uscending infection. Hann kom með nýja tillögu,
klifursýking. Finnst þér nógu mikil reisn yfir því
Auðbergur?
Þórður Harðarson, prófessor, fitjaði upp á
umræðu um metaanalysis sem rædd hafði verið í 124.
pistli (Lbl. 2000; 86:553). Þar höfðu komið fram tvær
tillögur að íslenskum heilum stórrannsókn og
safngreining. Síðara heitinu fylgdi sú greinargerð að
um væri að ræða tölfrœðilega greiningu á safni
margra rannsókna á sama fyrirbœri. í samtali okkar
Þórðar var kastað fram nokkrum hugmyndum til
viðbótar: samgreining, samúrvinnsla, yfírgrcining,
samsláttarrannsókn og samantcktargrcining. Rök-
stuðningur skiptir ekki máli í bili, en gaman væri að fá
viðbrögð frá þeim læknum sem skoðanir hafa á
málinu.
Krabbamein
Undirritaður hefur engin viðbrögð fengið vegna
krabbameinsheitanna sem Hrafn Tulinius, yfirlæknir,
sendi í 118. pistil (Lbl. 2000; 86: 64), huldukrabba-
mein fyrir occult carcinoma og leynikrabbamein fyrir
latent carcinoma. Sennilega eru þessi íslensku heiti
ekki nógu góð. Að minnsta kosti eru þau ekki nógu
gagnsæ eða lýsandi. Bæði eru vissulega þekkileg, en
hvorki af hvoru heiti fyrir sig, né með samanburði á
þeim, er hægt að vera viss um til hvaða skilgreindu,
fræðilegu fyrirbæra þau vísa. Erlendu heitin er heldur
skárri, þar sem segja má að af enska heitinu, latent
carcinoma, fáist tilvísun í krabbamein sem bíður og
blundar aðgerðarlaust. Galgopinn gæti nefnt það
blundkrabbamein. Lýsingarorðið latent kemur fyrir
á ýmsum stöðum í íðorðasafni lækna, auk þess að
vera sérstök fletta, og fær mismunandi þýðingar í
samsetningum. Af þeim má búa fleiri heiti,
aðgerðarleysiskrabbamein, biðkrabbamein og óvirkt
krabbamein. Samsetninguna latent carcinoma er hins
vegar ekki þar að finna. Ef okkur tekst nú að finna
góða þýðingu á latent í samsetningum getur það
komið að gagni til notkunar með öðrum
sjúkdómsheitum, svo sem latent schizophrenia.
Læknablaðið 2000/86 711